Ký ức ngày độc lập 2/9/1945 qua tường thuật của báo chí đương thời
Cao Thanh Huyền
Phòng Tuyên truyền, Giáo dục
Ngày 02/9/1945 là ngày ghi dấu sự kiện lịch sử vô cùng trọng đại của đất nước, đó là ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Bản Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc – Kỷ nguyên độc lập, tự do và tiến lên chủ nghĩa xã hội. Không khí hân hoan chào đón ngày vui của cả dân tộc được báo chí đương thời tường thuật chi tiết. Sau 80 năm, các trang báo đã trở thành một phần ký ức lịch sử, là những tài liệu vô cùng quý giá ở thời điểm thiêng liêng của dân tộc và cách mạng Việt Nam.
Tờ báo Đông Phát1, số 6107 – là một số báo vô cùng đặc biệt được phát hành đúng vào Chủ nhật ngày 02/9/1945, thông tin chi tiết về Lễ Độc lập từ khâu chuẩn bị đến nội dung, diễn biến. Báo Đông Phát có kích thước 52cm x 33cm, được in ấn khá thô sơ, trên nền giấy đen ố vàng và chữ in lito nhỏ, gồm 2 trang. Tiêu đề đầu tiên tờ báo ghi: “Số báo xuất bản đặc biệt về Ngày Độc lập”.
Ngay ở đầu trang nhất, tiêu đề:“Việt Nam độc lập muôn năm” được in đậm, to, rõ ràng, sau đó là dòng thông báo về thời gian cũng như lời yêu cầu người dân tham gia mít tinh một cách đông đủ để thể hiện tinh thần tranh đấu kiên quyết cho nền độc lập của nước nhà. Tờ báo kêu gọi: “2 giờ chiều hôm nay toàn thể dân chúng phải tới dự “ngày độc lập” và khẳng định “Ngày độc lập tại khắp các tỉnh Trung, Nam, Bắc sẽ tỏ rõ tinh thần tranh đấu của chúng ta trong sự đoàn kết, trật tự và kiên quyết”. Tờ báo cũng nhắc nhở dân chúng: “Lần đầu tiên, Chủ tịch Chính phủ Hồ Chí Minh ra mắt đồng bào. Dân chúng cần phải chỉnh tề hàng ngũ đông đủ và chặt chẽ quanh Chủ tịch. Việc làm ấy không riêng là ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhưng để tỏ rõ hơn một lần nữa rằng toàn thể đồng bào rất tín nhiệm ở Chính phủ Dân chủ lâm thời – một Chính phủ dân chủ cộng hòa không phân biệt đảng phái, mà chỉ biết có phụng sự quốc gia, tranh đấu lấy nền hoàn toàn độc lập. “Ngày Độc lập” sẽ để cho mọi người làm tròn bổn phận ấy. Không những ở trong cuộc hội họp trên vườn Ba Đình, mà còn ở riêng từng gia đình, từng xưởng thợ, nhà máy, ở những tấm lòng thành thực và hăng hái. Kiên quyết của người công dân nước Việt Nam quý mến của chúng ta”.
Báo Đông Phát đăng chi tiết “Chương trình chính thức cuộc mít-tinh và biểu tình tại Hà Nội (có sửa đổi khác chương trình cũ). Chương trình của buổi chiều Chủ nhật ngày 02/9/1945 đã đi vào lịch sử của dân tộc gồm những nội dung sau: “- Bắn súng đón Chính phủ Lâm thời. – Chào cờ. – Hát bài Tiến quân ca. – Đại biểu ban tổ chức đọc chương trình khai hội và giới thiệu Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. – Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố về nền độc lập Việt Nam và chính thể Dân chủ Cộng hòa. Đọc bản Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.- Chính phủ tuyên thệ trước quốc dân. – Diễn thuyết: Diễn văn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, diễn văn của Đại biểu Chính phủ Lâm thời, diễn văn của Đại biểu Tổng bộ Việt Minh. – Dân chúng thề độc lập. – Hô khẩu hiệu. – Đại biểu ban tổ chức tuyên bố bế mạc và mít tinh biến thành biểu tình thị uy qua các phố Tây đến tập trung ở bờ Hồ Gươm trước khi giải tán…” Tờ báo cũng dành vị trí đặc biệt, trang trọng ngay đầu trang nhất đăng tải lời “Thề Độc Lập” của Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trước quốc dân: “Sẽ kiên quyết lãnh đạo toàn dân giữ vững nền độc lập cho Tổ quốc và thực hiện bản chương trình của Việt Minh, đặng mang lại tự do hạnh phúc cho dân tộc. Trong lúc giữ nền độc lập, chúng tôi quyết vượt mọi khó khăn, nguy hiểm, dù phải hy sinh tính mệnh cũng không từ”.
Trang nhất báo Đông Phát không chỉ đăng thông tin chi tiết về nội dung buổi lễ mà còn đăng “LỜI CHỈ DẪN” với bản sơ đồ cụ thể ghi rõ vị trí dành riêng cho các giới. Theo sơ đồ có đánh số thứ tự được in to, rõ ràng trên báo, chúng ta có thể hình dung rõ vị trí của Lễ đài Độc lập và vị trí đứng của từng giới trong buổi lễ trọng đại ngày hôm đó, đánh theo số thứ tự cụ thể như sau: 1. Dân phố và ngoại thành; 2. Các giới có tổ chức (các hội, các nghiệp đoàn.v.v); 3. Nhân viên các sở công tư; 4. Nhà binh (giải phóng quân, cảnh sát. v.v); 5. Phụ nữ, bô lão, giáo sĩ, âm nhạc; 6. Điểm cứu thương và trưởng khu trật tự; 7. Liên lạc, trật tự; 8. Trạm cứu thương trung ương; Đài độc lập là chấm đen chính giữa vườn hoa”. Việc sắp xếp hàng ngũ các tổ chức tham gia mít tinh cũng như các lối vào vườn hoa Ba Đình được chỉ dẫn rất chi tiết, cụ thể, dễ hình dung: “Các đoàn thể phải đi hàng mười. Đội tự vệ chỉ mang gậy chứ không mang khí giới gì khác và có nhiệm vụ trông coi trật tự và giữ vững tinh thần của đoàn mình, Đội Tự vệ phải có dấu hiệu riêng tự làm lấy”. Việc “hát và hô khẩu hiệu” được hướng dẫn rất rõ ràng, ai hát, ai hô, khi nào hô, và để hô cho được đồng thanh thì “Lúc hô, đội tự vệ phải cắt cử người chỉ huy cho được đồng thanh”. Bên cạnh đó, Chính phủ Lâm thời còn thông báo rõ cả giờ thiết quân luật tại Hà Nội từ 23 giờ đêm đến 5 giờ sáng với lời nhấn mạnh “theo giờ Việt Nam độc lập”, cùng giờ làm việc tại các công sở của chính quyền mới bắt đầu thực hiện từ ngày 3/9/1945. Sáng: 6 giờ 30 đến 11 giờ và Chiều: 2 giờ đến 5 giờ.
Trang 2 của tờ báo Đông Phát thể hiện một khí thế tưng bừng như ngày hội lớn của non sông Việt Nam, của tất cả các ngành, các giới, các thế hệ. Từ nhân viên Sở Hỏa xa đến học sinh các trường phổ thông, thanh niên Hà Nội, phụ nữ, các văn nghệ sĩ, các vị bô lão… đều có chương trình dự mít tinh đông đủ và hào hứng. Hội Phật giáo Việt Nam qua báo Đông Phát gửi lời mời tới các Phật tử: “đúng 7 giờ sáng tới các chùa làm lễ tụng kinh Dược sư để cầu cho nền độc lập nước nhà được củng cố vĩnh viễn”. Tờ báo còn đăng tải những thông tin rất xúc động cho thấy tấm lòng của người dân trước khí thế tưng bừng của nước Việt Nam mới. “Ông chủ tiệm ăn ở 47 Hàng Quạt có nhã ý cúng vào Quỹ Việt Nam giải phóng quân số tiền thu được – cả vốn lẫn lời trong Ngày Độc Lập”. “8 giờ sáng hôm nay 2/9, các rạp hát và chiếu bóng đều có buổi diễn đặc biệt về độc lập. Cố nhiên là giá tiền “độc lập” và nhiều mặt hàng được giảm giá để phục vụ công chúng trong ngày đặc biệt này.” Có thể thấy, chỉ vẻn vẹn có 2 trang nhưng tờ báo Đông Phát đã cung cấp nhiều thông tin quý giá về ngày lễ lịch sử trọng đại của dân tộc.
Ký ức về ngày 02/9/1945 còn được phản ánh đậm nét qua tường thuật của báo Cứu quốc, cơ quan tuyên truyền tranh đấu của Việt Nam, số 36, ra ngày 05/9/1945 với bài viết “Cuộc mít-tinh và biểu tình tại vườn hoa Ba Đình trong buổi lễ “Ngày Độc lập”. Trang nhất báo trang trọng đăng toàn văn bản Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc ngày 02/9/1945 tại quảng trường Ba Đình. Báo cũng đăng lời Tuyên thệ của Chính phủ lâm thời và Lời thề của Quốc dân quyết tâm bảo vệ nền độc lập của dân tộc.
Diễn biến của buổi lễ Ngày Độc lập tại Hà Nội đã diễn ra chân thực, sống động qua tường thuật của báo Cứu quốc: “Mới từ 12 giờ trưa, những nẻo đường dẫn vào vườn hoa Ba Đình, nơi đã chọn để cử hành lễ “Ngày Độc lập”, đã thấy cuồn cuộn những giòng [dòng] người chảy đến. Đủ mặt các giới, các đoàn thể. Các anh em công nhân, các nhân viên sở công sở tư, các bô lão trong thành phố, các chị em phụ nữ, các anh em thanh niên, các trẻ em nhi đồng… Tất cả, hôm đó, đều không còn giữ sự phân biệt của mọi ngày thường về đẳng cấp, về tín ngưỡng, về nam nữ, về thế hệ… Đến đấy, ai cũng chỉ còn là một người dân Việt Nam giữa những người dân Việt Nam khác đi đón nhận lời tuyên bố chính thức về cuộc: độc lập của nước nhà”.
Vườn hoa Ba Đình, nơi tiến hành lễ Độc lập, một lễ đài được dựng lên, căng vải đỏ và trắng. Ở giữa là cột cờ sơn trắng. Máy truyền thanh được đặt trên đài. Các đoàn thể, các giới tham dự buổi lễ đứng ngay hàng thẳng lối theo những khu vực đã được ban tổ chức quy định. Báo Cứu quốc số 36 tường thuật lại phút giây thiêng liêng ấy: “Buổi lễ bắt đầu. Lá cờ màu đỏ sao vàng được từ từ kéo lên ngọn cột cờ, trong khi đội âm nhạc cử bài “Tiến quân ca”. Trên kỳ đài các nhân viên Chính phủ, đầu trần, đứng lên dơ [giơ] nắm tay chào. Bên dưới, một rừng cánh tay cũng dơ [giơ] lên. Một yên lặng trang nghiêm. Một quang cảnh vừa lớn lao vừa rung động”.
Sau đó, chương trình buổi lễ được đại diện ban tổ chức là Nguyễn Hữu Đang thông qua, đồng thời giới thiệu Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Phần quan trọng nhất của lễ Độc lập, chính là giây phút Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Bản Tuyên ngôn độc lập: “Đoạn, vị Chủ tịch Chính phủ lâm thời đứng lên. Bằng một giọng rành mạch, giản dị, thỉnh thoảng lại hỏi xuống: “Tôi nói thế này đồng bào nghe có rõ không?”… Rứt [Dứt] lời tuyên ngôn đanh thép có một giá trị lịch sử lớn lao, tất cả quốc dân dưới đất đều đồng thanh cất tiếng hoan hô như sấm vang, trong một sự nhiệt liệt say sưa chưa bao giờ thấy”.
Tiếp đến là các thành viên Chính phủ làm lễ tuyên thệ trước lá quốc kỳ và trước quốc dân đồng bào: “Sẽ kiên quyết lĩnh đạo toàn dân giữ vững nền độc lập cho Tổ quốc và thực hiện bản chương trình của Việt Minh, đặng mang lại tự do hạnh phúc cho dân tộc; trong lúc giữ nền độc lập, sẽ quyết vượt qua mọi nỗi khó khăn, nguy hiểm, dù phải hy sinh tính mệnh cũng không từ”… 15 giờ 30, toàn thể quốc dân tuyên thệ. Chủ tịch Hồ Chí Minh bước ra kỳ đài nói với quốc dân thêm một lời tâm huyết, với một giọng tha thiết, thấm thía vô cùng: “Độc lập là của quý giá vô ngần, nay ta đã khổ sở đau đớn trong bao nhiêu lâu mới giành được nó, cần phải cố gắng, dù phải hy sinh đến bậc nào đi cũng phải quyết giữ được nó”. Không khí lúc đó trang nghiêm, thiêng liêng khi quốc dân im phăng phắc nghe từng lời căn dặn. Dù Chính phủ mới thành lập chưa có nhiều kinh nghiệm hoạt động, nhưng như tường thuật của báo Cứu quốc đã cho chúng ta thấy, lễ Độc lập – ngày Quốc khánh đầu tiên của nước Việt Nam mới, đã được tổ chức vô cùng trang trọng và xúc động.
Những ngày sau đó, nhiều tờ báo cũng đăng tải về buổi lễ đặc biệt này như: Báo Nước Nam, số 282, ra ngày 08/9/1945 có bài “Ngày Độc lập ở Hà Nội”; Tờ Trung Bắc Chủ nhật, số 261, ra ngày 09/9/1945 có đăng ảnh chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và trang 5 có bài “Hôm nay là ngày Độc lập! Muôn năm Độc lập! Độc lập muôn năm!”; Báo Cờ Giải phóng số 16 ra ngày 12/9/1945 đã trang trọng đăng toàn văn bản “Tuyên ngôn độc lập” của Chủ tịch Hồ Chí Minh… Ngày 07/9/1945, từ Thủ đô Hà Nội, Đài Tiếng nói Việt Nam chính thức phát sóng chương trình đầu tiên, truyền đi Bản Tuyên ngôn độc lập bất hủ của Chủ tịch Hồ Chí Minh; công bố trước quốc dân đồng bào và thế giới về sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Từ thời khắc đó, Đài Tiếng nói Việt Nam với vị trí là một Đài quốc gia được thành lập. Ngày 15/9/1945, Việt Nam Thông tấn xã – danh xưng do Bác Hồ chấp bút – phát đi toàn văn bản Tuyên ngôn độc lập cùng với danh sách Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thông quanhững bản tin bằng 3 thứ tiếng – tiếng Việt mang ký hiệu VNTTX (Việt Nam Thông tấn xã), tiếng Anh mang ký hiệu VNA (Vietnam News Agency) và tiếng Pháp mang ký hiệu AVI (Agence Vietnammien D’Infomation). Sự kiện này có ý nghĩa trọng đại không chỉ với Thông tấn xã Việt Nam mà với cả dân tộc – Ngày 15 tháng 9 đã trở thành Ngày truyền thống của ngành thông tấn quốc gia.
Với những thông tin trên những tờ báo xuất bản, những bản tin đã đưa vào ngày diễn ra sự kiện lịch sử 02/9/1945 và những ngày kế tiếp, sau 80 năm có thể nói đó là những tư liệu lịch sử báo chí Việt Nam vô giá ghi lại thời khắc trọng đại của lịch sử dân tộc. Ngày 02/9/1945 mãi mãi trở thành một mốc son lịch sử chói lọi của dân tộc Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
– Báo Đông Phát, số 6107, ngày 2/9/1945.
– Báo Cứu quốc, số 36, ra ngày 5/9/1945.
– Tổng quan lịch sử Báo chí Cách mạng Việt Nam (1925 – 2010), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội – 2010.
Ghi chú:
1. Báo Đông Phát do ông Ngô Văn Phú, một chủ đồn điền ở Thái Bình làm chủ nhiệm, ông Hoàng Hữu Huy làm chủ bút. Ban đầu báo có tên là Đông Pháp, nhưng khi Nhật đảo chính Pháp ở Việt Nam (9/3/1945), tờ báo đổi tên là Đông Phát. Từ ngày 2/9/1945, tờ Đông Phát một lần nữa lại được đổi tên thành Gia Báo để biểu lộ tinh thần đoạn tuyệt triệt để những dấu vết của chế độ cũ và để kỉ niệm nền độc lập của nước Việt Nam mới. Tòa soạn báo có trụ sở tại 94 Hàng Gai, Hà Nội.