Những yếu tố tác động đến hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị của Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch

Nguyễn Vân Anh

Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu

Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch (sau đây viết tắt là Khu Di tích) là một phần quan trọng trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam, là tài sản quý giá của toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta. Trong suốt những năm tháng Chủ tịch Hồ Chí Minh sống và làm việc tại đây (1954 - 1969), Người đã để lại cho nhân loại không chỉ là kho tàng lý luận mà còn cả những di sản quý báu phản ánh chân thực, sâu sắc về cuộc đời, sự nghiệp và nhân cách cao đẹp. Vì vậy, hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị của Khu Di tích phải được xác định là một nhiệm vụ chính trị đặc biệt trong sự nghiệp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc, nhằm góp phần quan trọng trong sự nghiệp đổi mới và phát triển đất nước. 55 năm qua, Khu Di tích luôn đặt việc giải quyết hài hòa, hợp lý mối quan hệ giữa nhiệm vụ bảo tồn, gìn giữ với phát huy giá trị di tích. Hoạt động bảo tồn tại Khu Di tích được đẩy mạnh, thực hiện đồng bộ nhiều biện pháp khác nhau và đạt được những kết quả đáng ghi nhận trên nhiều mặt: chuyên môn bảo quản, nghiên cứu khoa học và ứng dụng phương tiện kỹ thuật hiện đại vào thực tế phù hợp đối với mỗi bộ phận cấu thành di tích; các tài liệu hiện vật được bảo quản, gìn giữ nguyên trạng nhằm thực hiện tốt công tác phát huy giá trị di sản Hồ Chí Minh.

Để thực hiện hiệu quả hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị Khu Di tích, cần xác định rõ những yếu tố tác động đến Khu Di tích, bao gồm:

- Những yếu tố tác động tích cực: Về chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước:

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm đến sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc. Người khẳng định: “di sản văn hóa dân tộc là vốn quý, là bệ đỡ cho nền văn hóa một đất nước”. Ngày 23/11/1945, đứng trước những khó khăn, thách thức đối với một nhà nước mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh 65/SL “ấn định nhiệm vụ Phương Đông Bác cổ học viện”, có nhiệm vụ bảo tồn tất cả các cổ tích trong toàn cõi Việt Nam. Sắc lệnh đã đánh giá cao vai trò, vị trí của di sản văn hóa, coi “việc bảo tồn cổ tích là việc cần thiết cho công cuộc kiến thiết nước nhà”. Có thể thấy rằng đây là những quan điểm về vai trò quan trọng của di sản văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, về tính kế thừa trong phát triển văn hóa, về trách nhiệm của Nhà nước, xã hội và mỗi công dân trong việc bảo vệ di sản văn hóa. Sắc lệnh trong những ngày đầu cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh có giá trị như những tuyên ngôn và pháp luật của chính quyền nhân dân, là sự khởi đầu, đặt nền móng cho sự nghiệp bảo tồn di sản văn hóa ở nước ta.

Ngày nay, vai trò của di tích lịch sử - văn hóa ngày càng được khẳng định thông qua việc các cấp, các ngành, các địa phương và cộng đồng ngày càng quan tâm đầu tư cho việc tu bổ, tôn tạo, giữ gìn và phát huy giá trị của các di tích lịch sử văn hóa. Nhà nước đã ban hành nhiều đạo luật, văn bản dưới luật nhằm bảo tồn và phát huy di sản văn hóa với mục tiêu tạo điều kiện thúc đẩy sự sống dậy mọi tiềm năng văn hóa như một tiềm lực nội sinh mạnh mẽ. Ngoài ra còn góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội. Có thể khẳng định các quan điểm, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước đã tạo ra được một hành lang pháp lý vô cùng quan trọng đối với công tác bảo tồn di tích lịch sử văn hóa. Cụ thể như: Luật Di sản Văn hóa năm 2001; Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản Văn hóa năm 2009; Nghị định về lĩnh vực bảo tồn và phát huy di sản văn hóa mà tiêu biểu là Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21/9/2010 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Di sản Văn hóa và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản Văn hóa; Nghị định số 116/2018/NĐ-CP ngày 25/12/2018 quy định thẩm quyền, trình tự, thủ tục lập, thẩm định, phê duyệt quy hoạch, dự án bảo quản, tu bổ, phục hồi di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh... Những quy định cụ thể trên đã trực tiếp ảnh hưởng đến hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa nói chung và Khu Di tích nói riêng.

Nhiều chiến lược, chương trình, các đề án bảo tồn và phát huy di sản văn hóa cũng được Chính phủ xây dựng và triển khai đồng bộ như: Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030; Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030.

Nhìn chung, các văn bản quy phạm pháp luật, chính sách về di sản văn hóa đã ngày càng hoàn thiện và chặt chẽ, từng bước xác định rõ trách nhiệm của cơ quan nhà nước từ Trung ương tới địa phương, quyền và nghĩa vụ của các cá nhân, tổ chức xã hội.

Qua đó tạo hành lang pháp lý và định hướng thống nhất cho các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên phạm vi cả nước. Phần lớn di sản văn hóa sau khi được tôn tạo, phục hồi đã trở thành điểm đến được mong chờ trong công tác giáo dục truyền thống, là địa chỉ du lịch hấp dẫn, thu hút ngày càng nhiều khách tới tham quan, đóng góp tích cực vào sự phát triển kinh tế, xã hội.

Các chủ trương, chính sách cùng sự quan tâm đầu tư của Đảng, Nhà nước đóng vai trò vô cùng quan trọng trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch. Điều này được thể hiện thông qua những quan điểm và chủ trương chỉ đạo nhất quán; công tác lập đề án trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử đúng theo quy định của pháp luật, nhanh chóng, kịp thời, phù hợp với xu thế phát triển và điều kiện thực tế đã góp phần khẳng định những giá trị của di tích. Các dự án bảo vệ, tôn tạo và phát huy giá trị di tích nhanh chóng được phê duyệt. Năm 2009, sự kiện Khu Di tích được Nhà nước xếp là Di tích quốc gia đặc biệt (đợt 1) đã khẳng định đây là di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu không chỉ của Thủ đô Hà Nội mà còn là tài sản vô giá của cả nước, với những giá trị về lịch sử, văn hóa, khoa học, thẩm mỹ của nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đã sống và làm việc trong suốt 15 năm cuối của cuộc đời.

• Tác động của khoa học, công nghệ:

Trong bối cảnh đất nước hiện nay, cuộc cách mạng 4.0 đã có những tác động tích cực nhằm tăng cường vị thế đất nước thông qua việc bảo tồn giá trị truyền thống và phát triển văn hóa du lịch. Cùng với sự tác động của khoa học kỹ thuật và công nghệ, đặc biệt là lĩnh vực thông tin và truyền thông tới mọi lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Chính điều đó đã trở thành một lợi thế rất lớn đối với việc tuyên truyền, quảng bá hình ảnh của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng như của Khu Di tích đến với du khách trong và ngoài nước.

Thực tế đã chứng minh Khu Di tích trở thành nơi truyên truyền, quảng bá về những giá trị tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, trở thành điểm nhấn du lịch cho Thủ đô và thu hút du khách trong và ngoài nước. Trong đó các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị tại Khu Di tích là những yếu tố thuận lợi để quảng bá hình ảnh cho đất nước gắn với phát triển du lịch.

Các hình thức như: công nghệ số hóa, kết nối mạng internet, audio guide, truyền hình thực tế, tổ chức sự kiện... đã và đang được áp dụng vào các hoạt động chuyên môn khác nhau của Khu Di tích và đạt được những kết quả nổi bật. Qua đó, chứng minh rằng, việc ứng dụng thành tựu khoa học, công nghệ vào mọi lĩnh vực tổ chức, quản lý nhân sự, chú trọng thị trường khách du lịch trong nước và quốc tế, bảo quản tài liệu, hiện vật, tư liệu hóa các hiện vật và bổ sung tư liệu, hiện vật mới, xây dựng, phục dựng các sự kiện lịch sử; nghiên cứu, phỏng vấn, tư liệu hóa các nhân chứng lịch sử, xây dựng hồ sơ về Khu Di tích... đều cần có sự đóng góp của trí tuệ nhân tạo, của công nghệ thông tin và truyền thông đại chúng.

Việc sáng tạo và ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 vào nâng cao chất lượng hoạt động toàn diện của Khu Di tích có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để lan toả các giá trị của Khu Di tích tới đời sống văn hóa cộng đồng, thu hút sự quan tâm của cộng đồng địa phương, quốc gia và bạn bè quốc tế tới tham gia tìm hiểu Khu Di tích.

Sự phát triển của nền kinh tế thị trường: Những năm qua, sự phát triển mạnh mẽ của quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa đã tác động mạnh mẽ, trực tiếp đến sự biến đổi về kinh tế-xã hội trên nhiều phương diện khác nhau. Sự biến đổi này đã làm cho đời sống kinh tế của người dân ngày càng được cải thiện và nâng cao, có điều kiện tham gia và hưởng thụ các hoạt động văn hóa tăng lên. Điều này dẫn tới nhu cầu hưởng thụ về tinh thần của xã hội cũng dần thay đổi theo hướng tích cực, chú trọng tìm hiểu về cội nguồn, với các giá trị văn hóa lịch sử của dân tộc gắn với nhu cầu du lịch lịch sử, du lịch giải trí sẽ gia tăng. Với những giá trị vốn có của mình, Khu Di tích sẽ trở thành điểm đến hấp dẫn của du khách trong nước và bạn bè quốc tế. Điều này giúp cho việc bảo tồn và phát huy giá trị Khu Di tích cũng được chú trọng. Đồng thời, tạo ra nhiều cơ hội cho các dự án chống xuống cấp di tích, nhiều công trình, cơ sở vật chất được trùng tu, tôn tạo từ nguồn xã hội hóa đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc bảo tồn và phát huy giá trị của Khu Di tích trong những năm qua.

Quá trình đổi mới, xu thế toàn cầu hóa cũng tạo điều kiện cho sự giao lưu, hợp tác quốc tế về văn hóa thuận lợi hơn, làm mối quan hệ đa chiều về văn hóa ngày càng biến đổi mạnh mẽ ở các quốc gia trên toàn thế giới. Từ đó, giúp Việt Nam ngày càng tích cực chủ động hội nhập quốc tế, trong đó có hội nhập về văn hóa và du lịch.

- Những yếu tố tác động tiêu cực:

 Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị Khu Di tích trong quá trình phát triển không phải là vấn đề mới, nhưng việc bảo đảm hài hòa giữa những giá trị văn hóa truyền thống và các yếu tố hiện đại luôn là một bài toán khó được đặt ra. Bên cạnh những ảnh hưởng tích cực, trải qua thời gian, còn nhiều hạn chế ảnh hưởng đến Khu Di tích cũng trở thành vấn đề cần được quan tâm.

Thứ nhất, các di tích lâu đời phải đối diện với nhiều tác động tiêu cực của thời tiết (nắng, mưa, nhiệt độ nồm ẩm ...), khiến cho nhiều di tích đã và đang ngày càng xuống cấp. Thực trạng này cũng đang đặt ra cho công tác bảo tồn, tôn tạo, chống xuống cấp và phát huy giá trị Khu Di tích đang gặp không ít khó khăn.

Thứ hai, trên cả nước hiện nay có nhiều di tích lịch sử văn hóa liên quan đến Chủ tịch Hồ Chí Minh điều này dẫn tới việc trùng lặp trong hệ thống trưng bày. Để giải quyết vấn đề này cần có sự phối hợp, trao đổi nội dung trưng bày cũng như các tài liệu hiện vật để làm phong phú hơn cho không gian trưng bày của từng đơn vị. Lấy ví dụ ngay tại Khu Di tích hiện nay còn nhiều hiện vật vốn có đang được lưu giữ, trưng bày tại Bảo tàng Hồ Chí Minh, nhưng việc phối hợp, trao đổi tài liệu, hiện vật để làm đầy đủ hơn, đa dạng hơn về hệ thống trưng bày tại Khu Di tích vẫn còn gặp nhiều khó khăn.

Thứ ba, xu hướng gia tăng du khách trong nước và quốc tế đối với Khu Di tích vừa là cơ hội nhưng cũng vừa là thách thức. Sự phát triển của du lịch đã mang lại nguồn thu cho di tích, tạo điều kiện để tái đầu tư cho việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị của Khu Di tích. Hiện nay, Khu Di tích là điểm đến thường xuyên của du khách trong và ngoài nước khi đến thủ đô Hà Nội. Tuy nhiên, cùng với sự gia tăng của du khách đã dẫn tới sự quá tải, gây khó khăn trong công tác đảm bảo an ninh cũng như đảm bảo nguyên vẹn cảnh quan, môi trường các kiến trúc, tài liệu, hiện vật... ở các điểm di tích.

Thứ tư, sự tác động của khoa học kỹ thuật và công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin và truyền thông, tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực bảo tồn và phát huy di sản văn hóa. Các di tích lịch sử văn hóa đang đứng trước vấn đề gìn giữ những giá trị của mình nhưng đồng thời cũng phải khẳng định vị thế trong việc giáo dục thế hệ tương lai. Đối với Khu Di tích, việc sáng tạo và ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là thực sự quan trọng nhằm nâng cao chất lượng hoạt động và lan toả những giá trị của Khu Di tích đến với nhân dân trong nước và bạn bè quốc tế. Song, tại Việt Nam, công tác truyền thông về các di tích lịch sử văn hóa còn thiếu tính chiến lược và có những khoảng cách nhất định giữa nhu cầu và mục tiêu truyền thông.

Điều này dẫn tới việc truyền thông để thu hút khách tham quan đến với hệ thống bảo tàng di tích nói chung và Khu Di tích nói riêng chưa có hiệu quả rõ ràng.

* Phương hướng phát triển của Khu Di tích Phủ Chủ tịch

Hiện nay, di sản văn hóa đã nằm trong chiến lược phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của mọi quốc gia trên thế giới, Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế chung đó. Vì vậy, để có phương hướng phát triển hiệu quả, Khu Di tích cần đặt ra những mục tiêu cụ thể như sau: - Khu Di tích cần hướng tới tập trung xây dựng để Khu Di tích thực sự thành một cơ sở giáo dục quan trọng nhất, cụ thể, thiết thực và hiệu quả nhất trong quá trình triển khai thực hiện nhiệm vụ học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh đối với mọi tầng lớp nhân dân. - Chỉnh lý, bổ sung và hoàn thiện trưng bày các tài liệu, hiện vật vốn có ở các nhà di tích. Đẩy mạnh công tác nghiên cứu, sưu tầm hiện vật. - Tiếp tục thực hiện và nâng cao tính chuyên môn hóa trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa đối với các hoạt động tại Khu Di tích.

- Hoạt động bảo tồn, tôn tạo và khai thác giá trị các di tích phải đảm bảo nguyên gốc, không được làm sai lệch các giá trị và đặc điểm vốn có của di tích, không làm biến đổi những yếu tố cấu thành của di tích.

- Hoạt động bảo tồn và phát huy các giá trị của Khu Di tích phải gắn kết chặt chẽ với kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô. Tiếp tục thực hiện Quy hoạch tổng thể bảo quản, tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị Khu Di tích theo đúng kế hoạch đề ra.

- Đẩy mạnh công tác xã hội hóa hoạt động bảo tồn Khu Di tích dưới sự quản lý thống nhất của các cơ quan nhà nước. Huy động tối đa nguồn lực trong và ngoài nước, nâng cao nhận thức và sự tham gia đóng góp của toàn xã hội trong việc quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị Khu Di tích.

- Tạo lập sự hài hòa giữa bảo tồn di tích và phát triển kinh tế, giữa quá trình đô thị hóa với việc bảo vệ di tích; ngăn chặn tình trạng xây dựng các công trình không phù hợp trong các khu vực bảo vệ của Khu Di tích.

- Khai thác nguồn thu từ du lịch phải gắn liền với hoạt động bảo tồn, tôn tạo di tích.

- Tăng cường hợp tác quốc tế để trao đổi thông tin và kinh nghiệm liên quan đến bảo tồn Khu Di tích: một mặt liên kết với các đơn vị, tổ chức, chuyên gia khoa học trong nước để nghiên cứu, tìm hiểu và chia sẻ kinh nghiệm. Mặt khác, phải mở rộng tìm kiếm các đối tác trong khu vực và quốc tế để trao đổi, học hỏi kinh nghiệm, đặc biệt với các nước có trình độ khoa học phát triển, có bề dầy kình nghiệm trong công tác bảo tồn di tích.

Thông qua hợp tác quốc tế giúp tiếp thu kinh nghiệm trong việc phát huy những thuận lợi, khắc phục, lường trước những khó khăn. Đồng thời thông qua hợp tác quốc tế giúp quảng bá hình ảnh, tạo điều kiện cho việc phát huy giá trị Khu Di tích ra thế giới được thuận lợi hơn.