Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập báo Việt Nam độc lập (1/8/1941)

Nguyễn Thị Kim Liên

Phòng Tuyên truyền, Giáo dục

Gắn liền với sự kiện lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trở về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam sau hơn 30 năm hoạt động ở nước ngoài, Pác Bó - Cao Bằng đã trở thành căn cứ địa cách mạng, trung tâm tuyên truyền, giáo dục của cách mạng Việt Nam. Góp phần làm nên trung tâm tuyền truyền đó không thể không kể tới báo Việt Nam độc lập (Việt Lập), tờ báo được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp chỉ đạo xuất bản, viết bài, duyệt bài, tham gia in ấn, phát hành, nhằm tuyên truyền chủ trương, chính sách, đường lối của Mặt trận Việt Minh, góp phần thúc đẩy các tổ chức cứu quốc phát triển.

Đầu tháng 7/1941, Tỉnh ủy Cao Bằng nhận được chỉ thị của lãnh tụ Hồ Chí Minh phải chuẩn bị bằng mọi cách trong thời gian một tháng để có thể xuất bản được một tờ báo “cốt làm cho dân ta biết, biết các việc, biết đoàn kết, đặng đánh Tây, đánh Nhật, làm cho Việt Nam độc lập, bình đẳng tự do”1. Đồng chí Vũ Anh được Người giao nhiệm vụ gặp Tỉnh ủy Cao Bằng và làm việc với các đồng chí trong ban Việt Minh tỉnh về những thuận lợi và khó khăn của việc in báo: Giấy in, mực in báo có thể mua nhưng khó nhất là phải tìm được người biết viết chữ trái trên mặt đá mới có thể in được báo; khó khăn thứ hai là phải tìm được một phiến đá được mài láng một mặt rồi chuyển phiến đá này đến lán Khuổi Nậm, Pác Bó để làm phương tiện in li tô; khó thứ ba là mọi công việc này đều phải được chuẩn bị trong bí mật, đề phòng bọn mật thám theo dõi và phát hiện.

Việc tìm người viết chữ trái, tỉnh ủy Cao Bằng giao nhiệm vụ cho đồng chí Vân Trình, nguyên là học sinh trường Bưởi (Hà Nội), học giỏi và viết giỏi. Tỉnh ủy cũng liên hệ với chi bộ cộng sản ở Long Châu (Trung Quốc) để lấy một phiến đá in li tô chuyển về lán Khuổi Nặm, Pác Bó. Trong thời gian chờ đợi có đủ phương tiện để in báo, Bác đã yêu cầu anh em xem lại công thức làm mực viết trên mặt đá của đồng chí Phùng Chí Kiên để chuẩn bị sẵn mực in. Bác giao nhiệm vụ cho đồng chí Vân Trình, Thế An, Bảo An phụ trách công việc in báo còn phần nội dung do Bác đảm nhiệm.

Sau khoảng một tháng chuẩn bị, ngày 01/8/1941, số báo đầu tiên của Việt Nam độc lập đã được ra đời tại lán Khuổi Nặm, Pác Bó. Báo được in bằng giấy địa phương, kích thước theo khổ giấy nhỏ chia làm hai trang để dễ cất giấu trong hoàn cảnh hoạt động bí mật. Theo yêu cầu của Bác, báo ra mỗi tháng ba kỳ vào những ngày 1, 11 và 21.

Thời gian đầu mỗi kỳ in 100 bản, sau do phong trào cứu quốc mở rộng nên báo được in nhiều hơn, thường là 400 bản, cũng có kỳ in tới 600 - 700 bản. Số báo đầu tiên ra đời ký hiệu là 101 để đảm bảo bí mật, cũng với ý nghĩa kế tục lịch sử của các tờ báo cách mạng đã xuất bản từ những năm trước. Nội dung của báo thường có các mục xã luận, tin trong nước, tin thế giới, vườn văn (gồm những bài thơ, ca).

Trong thời gian phụ trách tờ báo, Bác luôn yêu cầu người viết phải viết ngắn gọn (không quá 100 chữ), từ dùng dễ hiểu, rõ ràng nhằm tuyên truyền cho mọi tầng lớp nhân dân từ người già đến người trẻ, từ vùng thấp đến vùng cao… đều hiểu được mục đích của tờ báo là làm sao cho Việt Nam độc lập.

Để đảm bảo tờ báo phù hợp với trình độ của đồng bào dân tộc nơi đây, Bác thường lấy trình độ đọc của đồng chí Đào Thế An2 làm thước đo để duyệt các tài liệu trước khi in. Mỗi lần viết xong Bác sẽ đưa bài cho đồng chí Thế An đọc trước, nếu phần nào đồng chí chưa hiểu Bác sẽ sửa lại. Cứ như thế, Bác viết bài, đồng chí Vân Trình viết chữ trái, đồng chí Thế An, Bảo An in báo. Mỗi lần in xong một trang đồng chí Thế An, Bảo An sẽ rửa lại phiến đá để đồng chí Vân Trình chuẩn bị chép chữ lên đá cho nội dung tiếp theo.

Sự ra đời của báo Việt Nam độc lập là một trong những hoạt động văn hóa tích cực, hiệu quả của Bác nhằm tuyền truyền, vận động, giáo dục cán bộ và đông đảo nhân dân quyết tâm đấu tranh giành độc lập, tự do. Công tác tuyên truyền, vận động nhân dân trong hoàn cảnh bấy giờ là một công tác cách mạng đầy khó khăn đòi hỏi sự kiên trì và nhẫn nại. Đây là công tác mà đối tượng trực tiếp là đồng bào dân tộc thiểu số miền núi, đại bộ phận là mù chữ, vì vậy công việc đó không thể thực hiện khô cứng như mệnh lệnh mà phải linh hoạt, nhân văn. Để đảm bảo mục đích đó, ngay từ số báo đầu tiên Bác đã đề cập đến vấn đề “chống cái ngu, cái hèn như thế nào”. Lời mở đầu bài Xã luận đăng số 1 viết: “Tây cốt làm cho dân ta ngu, làm cho dân ta hèn. Ngu thì phải hèn. Ta ngu hèn thì nó dễ trị, dễ ăn hiếp, dễ bóc lột”. Sau khi vạch tội ác của Pháp - Nhật, Xã luận khẳng định: “Báo Việt Nam độc lập cốt làm cho dân ta hết ngu hèn, biết các việc, biết đoàn kết, đặng đánh Tây, đánh Nhật, làm cho Việt Nam độc lập, bình đẳng, tự do”. Từ sự thiết thực của báo, Bác đã viết bài “Khuyên mua báo Việt Nam độc lập”, đăng số 101, ngày 01/8/1941.

Với kinh nghiệm thực tiễn đã học tập, trưởng thành, kiếm sống và hoạt động cách mạng từ công việc viết báo trong hàng chục năm ở nước ngoài, nên tờ báo Việt Nam độc lập do Bác sáng lập đã thực sự gần gũi với độc giả bởi rất ngắn gọn, dễ đọc, dễ hiểu và dễ nhớ. Thiết thực với phương châm “viết cho ai” trước khi xác định “viết để làm gì”, các số báo phát ra đều hướng tới mọi tầng lớp nhân dân, giai cấp trong xã hội như: nông dân, công nhân, phụ nữ, binh lính, thanh niên, nhi đồng… Bác đã sáng tác những bài thơ, ca cho từng thành phần, giai cấp riêng như: Bài ca “Phụ nữ” gồm 20 câu, đăng số 104 ngày 01/9/1941; Bài thơ “Kêu gọi thiếu nhi” gồm 20 câu, đăng số 106, ngày 21/9/1941; Bài thơ “Công nhân” gồm 20 câu, đăng số 108, ngày 11/10/1941...

Khi tất cả các tầng lớp, giai cấp được tiếp cận báo, được biết về tội ác của Pháp – Nhật, để tuyên truyền kêu gọi nhân dân đoàn kết thành một khối vững chắc cùng nhau đánh đuổi kẻ thù Bác đã viết hàng loạt các bài thơ như “Con cáo và tổ ong”, “Hòn đá”… trong đó có sử dụng những hình ảnh cụ thể, gần gũi với nhân dân để ví về sức mạnh của đoàn kết, sau đó Người nói lên thực tế của đất nước, sự cần thiết của việc đoàn kết. Bác còn sáng tác những bài ca để kêu gọi mọi tầng lớp nhân dân đoàn kết lại như “Ca sợi chỉ”, “Ca đội tự vệ”… và hướng dẫn nhân dân cả cách hát. Người đã sử dụng lối thơ lục bát, thất ngôn, dựa theo âm điệu, phong cách của Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm..., là những vần thơ quen thuộc với nhân dân ta để truyền tải thông tin. Nhờ đó mà tờ báo được quần chúng yêu mến, quý trọng, nhiều bài văn vần được quần chúng chép lại, truyền tay nhau học thuộc lòng. Báo Việt Nam độc lập vừa ra đời gặp phải không ít khó khăn như nơi in báo xa xôi trong rừng sâu, giấy in, mực in đều thiếu thốn, các đồng chí lúc đầu in chưa có kinh nghiệm… Nhưng vượt lên trên những khó khăn, thiếu thốn đó, báo đã thực hiện được mục đích của mình và được nhân dân rất quý trọng, hết lòng ủng hộ. Sự ủng hộ của nhân dân đối với Báo Việt Nam độc lập cũng thật giản dị, mộc mạc như nội dung của tờ báo vậy. Khi các đồng chí cán bộ không thể mua nhiều giấy in cùng một lúc vì sợ địch nghi ngờ và theo dõi thì các chị em phụ nữ đi chợ đã rủ nhau mua 5, 10 tờ giấy, nếu địch có hỏi thì nói dối là mua cho con cháu học, rồi họ góp lại để in báo. Có những lúc nhân dân ủng hộ bằng vài rổ chanh để pha chế mực in, có lúc thì vài quả trứng gà, ít gạo, ngô, khoai… để Bác và anh em cán bộ ăn đảm bảo sức khỏe.

Được nhân dân hết lòng ủng hộ, Bác và anh em đã cố gắng hết sức để có những kỳ báo đều đều đến với nhân dân. Nhân dân rất thích đọc báo vì báo viết gì, nói gì cũng đều thấm thía với họ. Nhân dân còn tự tổ chức đọc báo và bí mật đưa tin cho báo, họ còn tìm cách tuyên truyền cho lính dõng đọc báo để làm công tác binh vận trong những đồn Pháp.

Bác chủ trương cần bán báo lấy tiền chứ không phát không. Đồng bào có bỏ tiền mua mới càng biết quý tờ báo. Dần dần tờ Báo Việt Nam độc lập càng trở nên một người tuyên truyền, một người động viên, một người cán bộ tổ chức rất đắc lực. Xã nào cũng có báo, tổ cứu quốc nào cũng mua báo và tổ chức đọc báo rất đều kỳ. Chưa bao giờ nhân dân mua báo và đọc báo nhiều như vậy. Quần chúng nào chưa đọc được báo thì cố gắng học chữ quốc ngữ để đọc cho được. Có thể nói, Báo Việt Nam độc lập đã trở thành một động lực chính cho học viên chống nạn mù chữ ở nhiều nơi, từ già đến trẻ, từ trai đến gái đều học, học cả trưa lẫn tối. Ở những làng xã Việt Minh hoàn toàn như: Pác Bó, Nà Mạ, Nà Sác, Đào Ngạn… trên địa bàn tỉnh Cao Bằng, chính quyền cách mạng đã mở trường công khai cho các cháu đến học ở trong rừng.

Như vậy, kể từ mùa xuân năm 1941, khi lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trở về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam, giữa rừng núi Pác Bó trùng điệp, bao sự kiện lịch sử quyết định cả vận mệnh dân tộc Việt Nam đã được ra đời tại đây. Trong dòng chảy lịch sử đó, Báo Việt Nam độc lập ra đời đã làm tốt công tác tuyên truyền, vận động nhân dân nên cuốn hút mạnh mẽ mọi tầng lớp nhân dân ở Cao Bằng tham gia các tổ chức cứu quốc, làm xuất hiện những “xã hoàn toàn”, “tổng hoàn toàn” và “châu hoàn toàn” Việt Minh.

Ảnh hưởng của Báo Việt Nam độc lập không chỉ giới hạn trong phạm vi tỉnh Cao Bằng mà còn lan rộng sang các tỉnh lân cận. Từ một tờ báo lúc ban đầu chỉ mang tính chất là của Việt Minh tỉnh Cao Bằng, thời gian sau khi phong trào cứu quốc phát triển, báo trở thành cơ quan tuyên truyền của Liên tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng – Bắc Kạn (từ số 133 đến số 186, ngày 8/1942 – tháng 01/1944) và sau đó trở thành báo của Liên tỉnh bộ Việt Minh Cao, Bắc, Lạng.

Đây là tờ báo có thời gian hoạt động lâu nhất trong báo chí cách mạng Việt Nam xuất bản trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, từ ngày 01/8/1941 đến ngày 30/9/1945, có tổng là 129 số. Như sau này Bác kể lại câu chuyện làm Báo Việt Nam Độc lập với Đại hội lần thứ hai Hội Nhà báo Việt Nam (16/4/1959), Bác nói: “Theo lời dạy của Lênin là: Tờ báo là công cụ tuyên truyền, cổ động, tổ chức và lãnh đạo. Cho nên mình cố gắng ra một tờ báo ngay”3. Trong giai đoạn tuyên truyền, vận động nhân dân chuẩn bị lực lượng cho tổng khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền và xóa nạn mù chữ cho nhân dân - những người làm chủ đất nước khi khởi nghĩa thành công là điều cấp thiết, Báo Việt Nam độc lập đã thực hiện đầy đủ và hoàn thành xuất sắc những nhiệm vụ quan trọng đó. Từ tháng 8/1942, khi Bác chuẩn bị cho chuyến đi sang Trung Quốc gặp các nước Đồng minh để bàn về việc chống phát xít Nhật thì Báo Việt Nam độc lập được giao cho đồng chí Phạm Văn Đồng phụ trách. Những tư tưởng chỉ đạo của Bác vẫn được đồng chí Phạm Văn Đồng tuân thủ đến khi báo hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình là “Việt Nam độc lập vào tháng Tám năm 1945”. Pác Bó - Cao Bằng, thật vinh dự và tự hào là nơi được chứng kiến và diễn ra nhiều sự kiện quan trọng của cách mạng Việt Nam trong đó có sự ra đời của Báo Việt Nam độc lập.

Ghi chú:

1. Tạp chí Lịch sử Đảng, số 1(182), tháng 01/2006

2. Đồng chí Đào Thế An từ năm 1942 đã tham gia đội du kích bảo vệ cơ quan Bác Hồ. Đồng chí là người Tày học ít, rất hiền lành, ít nói.

3. Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb CTQG, H.2021, tập 12