Đỗ Đình Thiện - người tháp tùng Chủ tịch Hồ Chí Minh trong chuyến thăm Pháp năm 1946

ThS. Nguyễn Thị Bình

Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu

TS. Lâm Thị Huệ

Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam

Ông Đỗ Đình Thiện (1904 - 1972) là con út trong một gia tộc nổi tiếng ở Hà Nội những năm đầu thế kỷ trước. Thuở nhỏ, ông theo học 4 năm chữ nho, sau đó chuyển sang học chữ quốc ngữ ở trường Hàng Vôi, Hà Nội. Trong chuyến thăm Pháp năm 1946 của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông Đỗ Đình Thiện được tin tưởng lựa chọn làm thư ký đồng hành trong chuyến đi lịch sử liên quan đến vận mệnh dân tộc này.

Ông Đỗ Đình Thiện có tinh thần yêu nước và tham gia các phòng trào yêu nước từ rất sớm. Năm 1926, ông tham gia phong trào bãi khóa để tang cụ Phan Châu Trinh nên bị đuổi học và phải làm lại giấy khai sinh để xuống Nam Định học tiếp (1). Có lần một người bạn đã chứng kiến cuộc nói chuyện bằng tiếng Pháp giữa Đỗ Đình Thiện và Trịnh Đình Cửu(2) kể lại:

- Anh có bầu máu nóng không?- ông Cửu hỏi

- Chừng nào tim tôi còn đập thì máu tôi còn nóng.- Ông Thiện trả lời ngay một cách dứt khoát.

Năm 1927, ông Đỗ Đình Thiện theo học trường Kỹ sư Canh nông ở Toulouse, Pháp và gia nhập Đảng cộng sản Pháp, hoạt động đấu tranh vì mục tiêu giải phóng giai cấp vô sản. Tháng 10/1931, ông bị cảnh sát bắt vì tự in truyền đơn cách mạng và định gửi về Việt Nam qua 

một số lính Đông Dương mãn hạn trong quân đội Pháp. Trong thời gian ở tù, ông không chịu khai bất cứ một ai trong tổ chức mà nhận hoàn toàn trách nhiệm thuộc về mình. Ông bị tòa án Toulouse kết án 4 tháng tù giam và trục xuất về nước. Năm 1932, ông kết hôn với bà Trịnh Thị Điền, cán bộ hoạt động cách mạng bí mật, đã được hứa hôn từ trước khi đi Pháp. Do bị chính quyền đương thời quản thúc chặt chẽ, ông bà Thiện - Điền chuyển sang làm kinh tế, trước là để nuôi sống gia đình, sau là để ủng hộ cách mạng khi có thời cơ. Bằng chữ tín, tài trí và sự quyết tâm, ông bà trở nên giàu có nổi tiếng Hà Thành với tiệm tơ Cát Lợi ở 54 Hàng Gai, Hà Nội, nhà máy dệt ở Gia Lâm, đồn điền Chi Nê ở Hòa Bình,... Căn nhà 54 Hàng Gai từng là cơ sở cưu mang những lãnh tụ cách mạng như Nguyễn Lương Bằng, Trường Chinh,... và cũng là nơi nhiều lần Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp khách nước ngoài và những nhân sĩ trí thức như cụ Huỳnh Thúc Kháng.

Sau thắng lợi của cuộc khởi nghĩa cách mạng tháng Tám năm 1945, Chính quyền cách mạng được thành lập, biết bao công việc bộn bề cần tiền để giải quyết. Nhà băng Đông Dương gây khó khăn. Trong nước, giặc đói, giặc dốt hoành hành, các thế lực phản động tìm cách chống phá nhà nước dân chủ nhân dân non trẻ. Khó khăn, thử thách dồn lên vai Chủ tịch Hồ Chí Minh và những cộng sự của Người. Chính thời điểm nhạy cảm này, vợ chồng ông Thiện đã tích cực vận động nhân dân, đặc biệt giới công thương góp vào Quỹ độc lập và Tuần lễ Vàng. Bản thân ông bà Đỗ Đình Thiện đã gương mẫu đi đầu, đóng góp 100.000 đồng Đông Dương vào Quỹ độc lập và 100 lạng vàng vào Tuần lễ Vàng. Trong buổi bế mạc Tuần lễ Vàng ngày 23 tháng 9 năm 1945, ông Thiện chủ động trả 1 triệu đồng Đông Dương để mua bức tranh. Ngay sau khi mua được, ông tuyên bố tặng bức tranh chân dung cho thành phố Hà Nội. Thế là cuộc đấu giá biến thành của một đám rước chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh về treo ở trụ sở của Ủy ban hành chính thành phố. Sự kiện này đã gây tiếng vang lớn thời bây giờ.

Ngày 24/3/1946, trong buổi gặp gỡ tại vịnh Hạ Long, D' Argenlieu, Cao ủy Pháp ở Đông Dương đã chuyển lời Chính phủ Pháp mời Chủ tịch Hồ Chí Minh thăm Cộng hòa Pháp vào hạ tuần tháng 5 năm 1946. Đây là chuyến đi có ý nghĩa cực kỳ quan trọng: “Vị Chủ tịch nước sang đàm phán về việc sống còn của dân tộc với chính phủ Pháp”. Một hôm, ông Nguyễn Lương Bằng đến 54 Hàng Gai, Hà Nội thông báo cho ông Đỗ Đình Thiện ý kiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh:

- Bác muốn anh tháp tùng Bác đi Pháp - ông Bằng nói.

- Tôi có thể không đi được không? - ông Thiện hỏi lại.

- Nếu anh tìm được người đủ tin cậy thay anh đi với Bác thì anh có thể ở lại - ông Bằng trả lời. Và thế là ông Thiện đã nhận nhiệm vụ này.

Với những cống hiến và tận tâm cho cách mạng Việt Nam trong những năm tháng đầy gian khó, cùng những năm tháng hoạt động cách mạng trong Đảng cộng sản Pháp, Đỗ Đình Thiện là một trong hai người được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin cậy lựa chọn tháp tùng trong chuyến ngoại giao đầu tiên của Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ở Pháp và được giao trực tiếp ghi nhật ký trong chuyến thăm. Đây là chuyến đi lịch sử liên quan đến vận mệnh của dân tộc, chuyến đi mở đầu của nền ngoại giao Việt Nam trong thời đại Hồ Chí Minh. Người được mời đến Pháp với vị thế là thượng khách của Chính phủ Pháp, song, “Trong hoàn cảnh ấy, Bác sang đàm phán với Chính phủ Pháp khác nào như người tay không vào hang hùm miệng rắn... Bọn Pháp thực dân phản trắc có thể hại Bác trên đường đi. Chính phủ Pháp có thể giở mặt giữ Bác ở lại bên Pháp, v.v.. Giả thuyết nào cũng có cái lý của nó. Rốt cuộc không ai yên tâm cả. Trung ương Đảng cũng bàn đi bàn lại nhiều lần về chuyến đi của Bác, nỗi lo của nhân dân cũng là nỗi lo của Đảng”(4). Mặc dù Chủ tịch Hồ Chí Minh được mời với tư cách thượng khách của Chính phủ Pháp, song chuyến đi này rõ ràng đầy bất trắc, hiểm nguy, “lành ít, dữ nhiều”. Đỗ Đình Thiện là người đã cùng Bác trải qua giai đoạn lịch sử đặc biệt ấy.

Ngày 31/5/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng hai tùy tùng của mình, một là Đỗ Đình Thiện, thư ký riêng của Bác được Bác gọi là “Văn phòng”, hai là Vũ Đình Huỳnh, sỹ quan tùy tùng được Bác gọi là “Võ phòng” cùng phái đoàn Chính phủ ta khởi hành sang Pháp. Ngày 12/6/1946 tới Pháp, đoàn không vào thẳng Pari mà dừng chân ở Biarritz, vùng biển ở phía tây nam nước Pháp và lưu lại đây 10 ngày để chờ người Pháp lập chính phủ mới. 16h10 ngày 22/6/1946, lễ đón Chủ tịch Hồ Chí Minh theo nghi thức đón nguyên thủ quốc gia đã được tổ chức tại sân bay

Le Bourget, thủ đô Pari. Nhiều Bộ trưởng trong Chính phủ cùng các quan chức Pháp và hàng ngàn kiều bào đã đón chờ Người. Chương trình tiếp đón chính thức của Chính phủ Pháp diễn ra từ ngày 02 đến ngày 04/7/1946 tại Paris. Ông Đỗ Đình Thiện cùng các thành viên khác trong đoàn tùy tùng (Vũ Đình Huỳnh, Lê Văn Cưu, Phạm Ngọc Xuân) đã tháp tùng Người trong các nghi thức trọng thể này. Lịch trình làm việc của Hồ Chủ tịch ở Pháp đã được ông Đỗ Đình Thiện ghi chép trong cuốn Nhật ký gồm 67 trang, trong đó một số trang có bút tích của Người. Nội dung cuốn Nhật ký cho thấy, cùng với các nghi thức ngoại giao, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có hơn 300 cuộc gặp gỡ, tiếp xúc với các tổ chức, đảng phái, phóng viên báo chí, các nhà hoạt động chính trị, xã hội, văn hóa,... Lịch trình đón tiếp, nghi thức, nhân vật và nội dung trong các cuộc gặp gỡ này của Chủ tịch Hồ Chí Minh đều do ông Thiện sắp xếp, theo dõi và chuẩn bị nhờ vốn tiếng Pháp cùng những quan hệ từ những năm tháng hoạt động cách mạng của ông tại Đảng cộng sản Pháp. Với báo giới Pháp và quốc tế, bằng kinh nghiệm của một nhà cách mạng có nhiều năm, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng thư ký của mình đã dành cho họ sự chú ý đặc biệt. Đã có hàng trăm buổi tiếp các nhà báo Pháp và quốc tế để trình bày rõ lập trường của Việt Nam đối với các vấn đề đang tranh luận tại hội nghị đó là khẳng định chủ quyền và thống nhất cho Việt Nam.

Ngoài trách nhiệm thư ký, ông Thiện chính là người quan tâm, chăm lo sinh hoạt, sức khỏe của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong thời gian này. Tài liệu của Sở cảnh sát Paris đã không bỏ sót chi tiết nào về những lần ông Thiện đưa Bác đi bệnh viện khám sức khỏe, hoặc ông Thiện vào nhà băng Indochine rút tiền... Vì thế, ông Thiện đã có những ghi chép rất chi tiết về cuộc sống, thói quen sinh hoạt hàng ngày của Bác như ông từng cảm kích kể lại một kỷ niệm: Giữa thủ đô Paris hoa lệ, trong khách sạn Royal Monceau sang trọng, bộn bề trăm công nghìn việc, Bác vẫn luôn giữ một nếp sinh hoạt ung dung, điều độ và giản dị. Sáng sáng, Bác đánh răng bằng bột than củi đựng trong một hộp tròn bằng nhôm (vốn đựng thuốc đánh răng GIB) mang từ nhà đi. Ông Thiện, nghĩ rằng Bác tiết kiệm, hơn nữa cũng lo không tiện về ngoại giao, đã lẳng lặng giấu hộp bột than của Bác đi, và để thay vào đó một tuýp thuốc đánh răng. Sáng dậy, Bác cứ loay hoay đi tìm hộp bột than, ông Thiện giả bộ nói: “Thưa Bác mất rồi thì thôi, mời Bác dùng thuốc đánh răng”. Bác nói: “Không phải mình hà tiện đâu, nhưng mình quen rồi, đánh bằng thuốc mình cứ hay bị lợm giọng!”. Thế là sáng hôm sau, vừa thương Bác vừa cảm động, ông Thiện đành lẳng lặng đặt trả lại Bác hộp bột than đánh răng.

Cuộc hội đàm chính thức giữa hai nước Việt Nam và Pháp tại Fontainebleau đã không đạt được thỏa thuận nào. Phái đoàn Chính phủ Việt Nam do đồng chí Phạm Văn Đồng dẫn đầu về nước trước. Chủ tịch Hồ Chí Minh nán lại thêm ít ngày, cố gắng đàm phán với J. Bidault và ký với M. Moutet, đại diện Chính phủ Pháp, bản Tạm ước 14/9/1946 nhằm duy trì sự ổn định để ta có thêm thời gian chuẩn bị cho cuộc kháng chiến lâu dài mà Người biết là không thể tránh khỏi. Sự nỗ lực, khôn khéo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và quyết tâm bảo vệ nền độc lập của Việt Nam đến cùng bằng giải pháp hòa bình thực sự được ông Thiện và các thành viên trong đoàn cảm nhận và cùng sẻ chia cùng gánh vác. Chính vì vậy, trên đường về, từ cảng Said, ngày 22/9/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi thư cho ông bà R. Aubrac, chủ nhà nơi Bác cùng tùy tùng đã đến ở từ ngày 28/7 đến ngày 8/9/1946. Trong thư, Bác không quên nhắc đến những người đồng hành với mình, trong đó có “Thiện” và “Huỳnh”, mà Bác gọi là “mes camarades”, nghĩa là “các đồng chí của tôi” để thể hiện tình cảm của mình đối với những người cộng sự tận tụy.

Riêng đối với Đỗ Đình Thiện, trong chuyến đi Pháp này còn có một kỷ niệm không dễ quên. Ngày 17/7/1946, khi tháp tùng Chủ tịch Hồ Chí Minh thăm Normandie, xe ô tô ông Thiện ngồi đã bị tai nạn rất nặng: mất lái, xoay ngang, đâm vào một đống đá ven đường, lật ngửa lên, và quay ngang 3 vòng! Rất may ông Thiện đã thoát chết, tiếp tục đi cùng đoàn, 3 người ngồi cùng xe đều bị thương phải nằm viện điều trị. Bài “Tháng Tám cờ bay” viết: “Ông Xanh-tơ-ni trên chiếc Buck chiến lợi phẩm, vốn của Tư lệnh Nhật Bản tại Bắc Việt Nam, mà tướng Leclerc tặng ông ta. Bác Hồ ngồi một xe khác. Đúng vào lúc ông Xanh-tơ-ni rời chiếc Buck để sang ngồi cùng với Bác, thì chiếc xe của ông đột ngột mất lái...””55 Một vụ mưu sát? Ý nghĩa đó đến với bất cứ ai trong đoàn tham quan. Một số tờ báo Pháp lúc ấy cũng nêu câu hỏi: “Phải chăng đây là một vụ mưu sát hụt Chủ tịch Hồ Chí Minh?”. Nhưng rồi mọi chuyện cũng phải cho qua để tập trung cho những công việc hệ trọng và cấp bách hơn. Vậy mà, khi về đến Hà Nội, với sự quan tâm và trân trọng dành cho gia đình ông Thiện, Bác đã cho gọi ngay bà Thiện đến gặp và nói: “Bác đưa chú Thiện về trả cô nguyên vẹn rồi đấy nhé”.

Sáng ngày 18/9/1946, từ quân cảng Toulouse, Chủ tịch Hồ Chí Minh và đoàn tùy tùng rời nước Pháp trên chiến hạm Dumont d' Urville kết thức chuyến thăm Pháp của Người. Những sách lược linh hoạt,

mềm dẻo, sáng tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng những hoạt động tích cực của ông Đỗ Đình Thiện và đoàn tùy tùng trong giai đoạn này đã tạo ra những tiền đề vững chắc để mở rộng quan hệ quốc tế với xu hướng hòa bình dân chủ, với phong trào độc lập dân tộc góp phần thúc đẩy quá trình hòa nhập của cách mạng nước ta vào trào lưu đấu tranh vì dân sinh, dân chủ, hòa bình sau chiến tranh Thế giới thứ hai.

Những ngày kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông bà Đỗ Đình Thiện tình nguyện ở lại chiến đấu bảo vệ Thủ đô, tham gia nhiều công tác trọng yếu góp sức mình vào sự nghiệp chung. Đồn điền của ông bà ở Chi Nê, Hòa Bình trở thành một trong những điểm sơ tán của các cơ quan Chính phủ, nơi cấp lương thực cho một số đơn vị bộ đội chủ lực, đặc biệt đây là nơi đặt nhà máy in tiền của Chính phủ kháng chiến trong thời kỳ 1946 - 1947. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến thăm và làm việc, có lần nghỉ lại ở đây trong các chuyến đi công tác. Trong lưu trữ và hồi ký để lại còn cho biết Bác Hồ nhiều lần nhắc đến địa danh Chi Nê này. Năm 1947, sau khi bị máy bay Pháp oanh tạc, gia đình Đỗ Đình Thiện hi sinh toàn bộ đồn điền cùng với tài sản ở đây để đóng góp cho cách mạng và về chiến khu Việt Bắc. Thời gian từ năm 1947 đến năm 1953, ông đảm nhận các công tác như: Giám đốc trưởng nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo, Trưởng phòng Quỹ Ngân hàng Quốc gia Việt Nam,... nhưng ông tình nguyện không nhận lương.

Trở về thủ đô sau ngày giải phóng, ông bà Đỗ Đình Thiện tiếp tục công tác và tham gia các hoạt động đoàn thể, nêu cao tấm gương trong sáng mẫu mực trọn vẹn vì nước vì dân. Ông cùng gia đình sống tại nhà riêng ở 76 Nguyễn Du, Hà Nội và ông tham gia Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam từ năm 1956 cho đến lúc mất, ngày 02/01/1972. Hòa bình về, gia đình họ cũng chỉ là những người dân bình thường, thậm chí cụ ông còn không hưởng lương cho đến khi mất và không hề đòi hỏi bất kỳ sự đền đáp nào. Đỗ Đình Thiện được xem là người thẳng thắn, cương trực, khiêm tốn, không màng danh lợi, không sợ cường quyền nhưng cũng là người lịch lãm, tinh tế, hấp dẫn và có khả năng cuốn hút người khác. Tờ Quốc hội số 3, ngày 19/12/1945 đã có bài phỏng vấn ông Đỗ Đình Thiện về tiểu sử của bản thân, ông khiêm tốn trả lời: “Lúc đi học làm cách mạng, ra đời kinh doanh kỹ nghệ và nông nghiệp, tham gia vào công cuộc xã hội”.

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành cho gia đình Đỗ Đình Thiện những tình cảm yêu quý và sự quan tâm đặc biệt. Người đã nhiều lần đến thăm và gửi thư cho gia đình ông Thiện. Trong một lần nhắc tới gia đình Đỗ Đình Thiện, Người từng nói: “Gia đình ấy với mình chỉ là một”. Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng từng viết về gia đình Đỗ Đình Thiện đầy ân tình: “Gia đình anh chị Thiện là một trong những cơ sở tin cậy của Trung ương Đảng và Bác Hồ, đã có những đóng góp lớn về mặt tài chính cho đất nước trong thời kỳ đầu cách mạng đầy khó khăn gian khổ nhưng rất hào hùng”. Với những đóng góp to lớn cho cách mạng, năm 1950 ông bà Đỗ Đình Thiện được Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa tặng thưởng Huân chương kháng chiến hạng Nhì - một trong hai trường hợp cả hai vợ chồng cùng được thưởng huân chương vào thời điểm đó. Ngoài ra, ông bà cũng nhận được nhiều phần thưởng khác như Huy chương “Vì sự nghiệp đại đoàn kết toàn dân”, Huy chương “Vì sự nghiệp tài chính của Đảng”, Huy chương “Vì sự nghiệp giải phòng phụ nữ”,... Năm 2007, địa điểm nhà máy in tiền tại Đồn điền Chi Nê của ông bà Đỗ Đình Thiện trong những năm 1946-1947 được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia. Năm 2008, ông Đỗ Đình Thiện được Nhà nước truy tặng Huân chương Hồ Chí Minh. Năm 2009, ông Đỗ Đình Thiện và bà Trịnh Thị Điền được Nhà nước truy tặng Kỷ niệm chương “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”.

Vượt qua mọi thử thách của cuộc đời để làm cách mạng, để lựa chọn và tìm đến những giá trị cao cả, tốt đẹp với lòng yêu nước nồng nàn, đức hy sinh cao cả vì lợi ích quốc gia, ý chí xả thân cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, cuộc đời bình dị của ông Đỗ Đình Thiện là nguồn động viên, là tấm gương và tạo niềm tin cho các thế hệ trong cuộc sống hiện đại ngày hôm nay.

Chú thích:

1.       Viện khoa học Tài chính - Bộ Tài chính, Đỗ Đình Thiện: Cuộc đời và những cống hiến cho nền tài chính cách mạng Việt Nam, Nxb. Tài Chính, Hà Nội, 2007.

2.       Bạn học với ông Thiện ở Hàng Vôi, thành viên Chi bộ Cộng sản đầu tiên ở Việt Nam được thành lập tại số nhà 5D Hàm Long Hà Nội, một trong 7 thành viên tham gia hội nghị thành lập Đảng cộng sản Việt Nam mùng 3 tháng 2 năm 1930 tại Hồng Kông với sự chủ trì của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc (Chủ tịch Hồ Chí Minh).

3.       Bác Hồ sống mãi với chúng ta, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2005.

4.       Sđd

5.       Viện khoa học Tài chính - Bộ Tài chính, Đỗ Đình Thiện: Cuộc đời và những cống hiến cho nền tài chính cách mạng Việt Nam, Nxb. Tài Chính, Hà Nội, 2007, tr.41.