Những tác giả quốc tế viết về Hồ Chí Minh

Đỗ Hoàng Linh

Từ trước khi Chủ tịch Hồ Chí Minh được UNESCO tôn vinh là Anh hùng giải phóng dân tộc Việt Nam - nhà văn hóa kiệt xuất thì tên của Người đã luôn được nhắc đến trong các bộ sách, từ điển danh nhân của thế kỷ XX trên thế giới. Nhiều nhà nghiên cứu, nhà sử học, nhà văn, nhà báo đã tập hợp tư liệu trong nhiều năm để tiến hành viết sách về Người. Cho đến nay, số lượng tác giả nước ngoài nghiên cứu, viết sách về Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn chưa xác định được chính xác. Con số thống kê gần đây nhất cho thấy có khoảng hơn 200 tác phẩm và công trình nghiên cứu, hàng trăm tạp chí, hàng nghìn bài báo của các tác giả trên thế giới viết về Người. Ngay sau lễ tang Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 9/ 9/1969, một loạt các hãng tin lớn của các nước châu Âu, châu Á, châu Phi, châu Mỹ, châu Úc và đặc biệt là một số tờ báo lớn của Mỹ có uy tín và ảnh hưởng toàn cầu như Washington Post, New York Times, Daily World đã đăng các bài nhận định, phân tích, bình luận về sự nghiệp, tư tưởng, đạo đức, cống hiến, ảnh hưởng chính trị, di sản tinh thần Hồ Chí Minh… và đều đi đến  một kết luận chung: “Không một nhà hoạt động lớn nào trong thập kỷ cách mạng dân tộc đầy sôi động này lại có ảnh hưởng lớn trên thế giới, thực hiện nhiều sách lược đường lối với nhiều thách thức to lớn như vị lãnh tụ cộng sản Việt Nam - Hồ Chí Minh” (1). Tiếp theo đó, một loạt các tác phẩm về Hồ Chí Minh của tác giả quốc tế nổi tiếng đã nối tiếp nhau xuất hiện, bắt đầu từ các tác giả đã cho ra đời những tác phẩm đầu tiên về Chủ tịch Hồ Chí Minh sau năm 1954.

Jean Sainteny là một chính khách và cựu sĩ quan tình báo người Pháp, là người giữ vai trò đại diện cho chính phủ Pháp tại Đông Dương trong hai năm 1945-1946. Dù thể hiện thái độ kiên quyết bảo vệ quyền lợi của Pháp tại Đông Dương, nhưng Sainteny giữ quan điểm giải quyết cuộc chiến tranh thông qua thương lượng nên làm phái thực dân hiếu chiến khó chịu, để Sainteny nghỉ việc một thời gian dài. Sau khi Pháp thất bại ở Điện Biên Phủ, Sainteny được bổ nhiệm làm Tổng đại diện Chính phủ Cộng hòa Pháp bên cạnh Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sainteny đã nhiều lần được tiếp xúc với Chủ tịch Hồ Chí Minh từ 1945 đến 1954 và vô cùng ấn tượng với sự thông tuệ và tài năng ngoại giao của Người. Năm 1954, Sainteny xuất bản cuốn hồi ký “Câu chuyện về một nền hòa bình bị bỏ lỡ” và sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời, cuốn sách thứ hai “Đối diện với Hồ Chí Minh” được xuất bản năm 1970. Trong cả hai cuốn sách, Sainteny khẳng định rằng: “Đó là một con người mà nước Pháp phải đối mặt và tôi phải thương lượng đàm phán hơn 16 tháng: thông minh, học rộng, hoạt động phi thường, cuộc sống khổ hạnh, tuyệt đối vô tư không chút vụ lợi cá nhân, ông đã đạt được uy tín và sự gần gũi nhân dân không ai sánh kịp. Rất đáng tiếc là nước Pháp đã coi nhẹ, không hiểu hết giá trị và sức mạnh của ông. Những lời nói của ông, những cử chỉ của ông, thái độ của ông, con người thật của ông, tất cả đều khẳng định ông không muốn giải quyết vấn đề bằng biện pháp bạo lực. Thế nhưng, cũng phải khẳng định không chút hoài nghi là Hồ Chí Minh chỉ có một mục đích thật sự, một mục đích cuối cùng: đó là độc lập của Việt Nam”(2).

Nhà báo Pháp Jean Lacouture từng làm tùy viên báo chí của tướng Philippe Leclerc, Tổng tư lệnh quân viễn chinh Pháp ở Đông Dương và sau hai lần gặp gỡ Chủ tịch Hồ Chí Minh năm 1946, Lacouture đã có ấn tượng vô cùng tốt đẹp về Người và bắt đầu chuyển hướng tư tưởng, phản đối chủ nghĩa thực dân xâm lược. Năm 1967, cuốn “Hồ Chí Minh (một tiểu sử chính trị)” của ông ra mắt bạn đọc. Cuốn sách này không có nhiều tư liệu mới và độc đáo, nhưng Lacouture nhận định rằng Hồ Chí Minh là lãnh tụ của quần chúng nhân dân, là hình ảnh trong tim của người dân Việt Nam, Người được yêu quý và trân trọng gọi là Bác Hồ, vì thế ông không thể không viết về một con người ông vẫn hằng khâm phục.

Một loạt các cuốn sách khác viết về Hồ Chí Minh của các tác giả Pháp nối tiếp nhau xuất bản. Đó là Alain Ruscio, nhà sử học đã viết cuốn “Hồ Chí Minh: Tác phẩm và đấu tranh”, giới thiệu về cuộc hành trình của Chủ tịch Hồ Chí Minh thông qua các tác phẩm của Người. Theo Ruscio, cuộc đời Hồ Chí Minh đã trải qua những biến cố thăng trầm gấp cả trăm lần so với một người bình thường. Phần lớn thời gian ở nước ngoài, Người sống trong thiếu thốn vật chất và đối mặt với nhiều nguy hiểm. Nhưng Ruscio đã khẳng định lẽ sống mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lựa chọn: Có một trăm cách để tồn tại, chỉ có một cách để sống trọn vẹn: vì hạnh phúc của đồng bào; Đó là Daniel Hemery với cuốn “Hồ Chí Minh: từ Đông Dương đến Việt Nam”. Cuốn sách đã điểm qua lịch sử đấu tranh của nhân dân Việt Nam từ 1890 cho đến 1969 để qua đó tên gọi Việt Nam- Hồ Chí Minh đã nổi tiếng khắp thế giới qua hai cuộc chiến tranh vệ quốc; Đó là Brocheux Pierre một nhà sử học Pháp-Việt chuyên về lịch sử Việt Nam và Đông Dương thuộc Pháp với cuốn “Hồ Chí Minh- một tiểu sử”. Tác giả cho biết Hồ Chí Minh vẫn luôn là một trong những nhân vật quan trọng nhất của thế kỷ 20 khi Người: xuất hiện giữa tâm bão chính trị lật đổ chế độ thực dân Pháp ở Đông Nam Á, vạch trần logic nông cạn của chiến tranh Lạnh và tập hợp quan điểm chống thực dân trên toàn cầu. Một số nhân vật trong giới nghiên cứu, truyền thông, ngoại giao, chính khách, nhà quân sự Pháp khi viết sách hay hồi ký về cuộc chiến tranh Việt Nam cũng dành một phần cuốn sách hay một chương để nói về Chủ tịch Hồ Chí Minh như: Philippe Devillers- nhà sử học có uy tín chuyên về lịch sử hiện đại khu vực Đông Nam Á, đã từng có mặt tại cuộc chiến Việt-Pháp; Raymond Aubrac- nghị sĩ quốc hội Pháp mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến ở nhà ông hơn một tháng năm 1946; Paul Mus- một trong những nhà Đông phương học lớn nhất của Pháp và cũng là người đại diện cho nước Pháp gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh để thuyết phục Người từ bỏ cuộc đấu tranh bảo vệ nền độc lập nhưng đã nhận được bài học về lòng yêu nước và dũng cảm; Madeleine Riffaud- nữ nhà báo Pháp mà Chủ tịch Hồ Chí Minh nhận là con gái nuôi; Charles Fournier- phóng viên Pháp cuối cùng phỏng vấn Chủ tịch Hồ Chí Minh; Jean Étienne Valluy- cựu tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương khi trả lời phỏng vấn tạp chí Planet-Action của Pháp tháng 3/1970 đã phát biểu: “Đó là một nhân vật trung tâm điều hành công việc, hoàn toàn xả thân vì nhiệm vụ, không một chút lợi riêng tư. Trong mắt những người xung quanh và những người đối thoại, Hồ Chí Minh là một con người vô cùng đức độ”.

Năm 1971, nhà báo Mỹ nổi tiếng David Halberstam, đã từng nhận giải thưởng báo chí danh tiếng Pulitzer năm 1964, viết cuốn “Ho”. Đây là cuốn sách như nhà xuất bản nhận định: “Là bức chân dung ngắn gọn và rực sáng của Hồ Chí Minh- người đã hai lần lãnh đạo nhân dân mình thành công trong cuộc chiến chống lại phương Tây xâm lược... Halberstam đã phác hoạ cụ Hồ một cách ấn tượng: tự tin trong cốt cách bình dân, lý tưởng dân tộc mạnh mẽ và kiên định, có lòng tin vững chắc về sự kết hợp giữa chủ nghĩa Marxit và chiến tranh toàn dân là con đường duy nhất giải phóng đất nước của cụ khỏi chủ nghĩa thực dân”(3). William Duiker là một sử gia người Mỹ, nhưng cũng từng là nhân viên của Đại sứ quán Mỹ giai đoạn 1964-1965 tại miền Nam Việt Nam, đã dành 30 năm để nghiên cứu về Chủ tịch Hồ Chí Minh từ các văn bản và hồ sơ tình báo của Pháp, Anh, Nga, Trung Quốc và Quốc tế cộng sản. Ông cũng đã nhiều lần đến Việt Nam để tìm hiểu về thân thế Chủ tịch Hồ Chí Minh và đã hoàn thành cuốn sách “Hồ Chí Minh, Một cuộc đời”. Tạp chí Kirkus Review của Mỹ đánh giá đây “là một công trình xuất sắc, một cuốn tiểu sử công bằng về một lãnh tụ cộng sản. Những ai nghiên cứu về thế kỷ XX cần phải đọc cuốn sách này để hiểu được cách một cá nhân có thể làm gương và khai sinh ra một quốc gia”. Còn chính Duiker nhận định rằng: “Hồ Chí Minh là người tài ba lỗi lạc, một người có tầm ảnh hưởng lớn và chắc chắn Hồ Chí Minh là một trong những chính trị gia có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong thế kỷ 20. Hồ Chí Minh không chỉ là người có ảnh hưởng đến cách mạng Việt Nam mà còn là nhân vật có ảnh hưởng sâu sắc đến chính trị quốc tế và tất nhiên với cả lịch sử nước Mỹ. Hồ Chí Minh là người quan trọng đối với tất cả các phong trào cách mạng của thế giới ngày nay”(4).

Tiến sỹ Sophie Quinn-Judge, Phó Giám đốc Trung tâm Triết học, Văn hóa và Xã hội Việt Nam - Đại học Temple, Mỹ đã thực hiện một công trình nghiên cứu kéo dài hơn 10 năm, Từ những tư liệu ở Nga, Sophie Quinn tiếp tục lặn lội tới các kho lưu trữ của Anh, Pháp, Mỹ và một số nước khác để cố gắng có được thêm những tư liệu phản ánh được đầy đủ nhất có thể về cuộc đời hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh từ năm 1911 cho tới khi trở về nước năm 1941 và tác phẩm “Hồ Chí Minh - Những năm tháng chưa được biết đến” là một thành quả gây tiếng vang lớn. Quá trình nghiên cứu đã giúp Sophie Quinn khẳng định, độc lập cho dân tộc chính là động lực mãnh liệt nhất thôi thúc người thanh niên trẻ Nguyễn Tất Thành vượt mọi gian khổ ra đi tìm đường cứu nước.

Tuy vẫn còn nhiều đánh giá, cân nhắc về một số điểm trong cuốn sách nhưng các nhà nghiên cứu đều đánh giá đây là một nguồn tài liệu tham khảo phong phú, có giá trị, thực sự bổ ích cho những ai quan tâm nghiên cứu Hồ Chí Minh, đặc biệt là đối với những học viên cao học và nghiên cứu sinh chuyên ngành Hồ Chí Minh học ở Việt Nam. Nữ y tá Lady Borton được mệnh danh là người phụ nữ Mỹ hiểu Việt Nam một cách cặn kẽ nhất, từng làm trong tổ chức nhân đạo Quaker Service, tình nguyện giúp đỡ cả hai phía, thúc đẩy hòa bình và công lý, khắc phục hậu quả chiến tranh Việt Nam. Bà đã đến cả 3 miền Bắc - Trung - Nam Việt Nam trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ để nỗ lực giúp đỡ người dân dọn dẹp các vùng đất bị ô nhiễm. Sau khi chiến tranh kết thúc, Borton là một trong những nhân vật con thoi góp phần thúc đẩy quá trình bình thường hóa quan hệ Việt-Mỹ. Với lòng khâm phục và thật sự ngưỡng mộ Bác Hồ, Người không chỉ là nhà lãnh đạo của riêng Việt Nam, mà còn là nhà lãnh đạo của những người bị nô lệ trên toàn thế giới, Borton đã viết hai cuốn sách: “Hồ Chí Minh-Một hành trình” và cuốn “Hồ Chí Minh - Một chân dung” viết cùng với họa sĩ  David Thomas từng là một lính công binh trong quân đội Mỹ đóng ở Pleiku những năm 1969-1970. Trong buổi ra mắt cuốn sách do nhà xuất bản Thanh Niên tổ chức năm 2003, Borton tâm sự với các phóng viên rằng: Tôi chưa biết độc giả Mỹ và phương Tây sẽ đón nhận như thế nào, nhưng tôi tin họ sẽ thấy cuốn sách hay và xúc động. Tôi và David Thomas hy vọng cuốn sách sẽ đem đến cho nhân dân Mỹ một cái nhìn chân xác và đầy đủ về Hồ Chí Minh. Đặc biệt, những người Mỹ sẽ hiểu được những gì khiến người Việt Nam giành được thắng lợi. Đó là sức mạnh, lý tưởng và lòng quyết tâm của họ. Giáo sư lịch sử Dixee Bartholomew-Feis, trưởng khoa Nghệ thuật đại học West Virginia đã viết nhiều công trình về lịch sử chiến tranh hiện đại và Việt Nam, trong đó cuốn sách mới nhất có tên “OSS và Hồ Chí Minh: đồng minh bất ngờ trong cuộc chiến chống phát xít Nhật”. Cuốn sách được viết với thái độ khách quan và thiện cảm với Hồ Chí Minh cùng lực lượng Việt Minh cũng như nhiều nhân vật quan trọng của Việt Nam, đồng thời thừa nhận mong muốn hòa bình của Chủ tịch Hồ Chí Minh như trong tuyên bố năm 1946 mà giá trị của nó còn tồn tại cho đến ngày nay: Việt Nam chủ trương hoàn toàn độc lập và hợp tác toàn diện với Hoa Kỳ.

Cũng như các tác giả Pháp, nhiều tác giả Mỹ đã dành một phần trong các công trình nghiên cứu khoa học xã hội và chính trị của mình để nhận định về vai trò lịch sử, sự nghiệp thành công và ảnh hưởng thời đại của Hồ Chí Minh. Đó là Robert Modell Shaplen- một nhà báo người Mỹ có lối tường thuật sâu sắc khiến ông trở thành một trong những phóng viên châu Á được tôn trọng nhất; Hay David Franz Schoenbrun- một nhà báo phát thanh truyền hình người Mỹ đã từng gặp và phỏng vấn Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Paris năm 1946; Hoặc GS-TS sử học Josephine Stenson của Trường đại học Florida Atlantic, người đã thể hiện tình cảm chân thật và xúc động về hành trình cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong Hội thảo quốc tế kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Người tại Hà Nội, Stenson đã xúc động phát biểu: “Hồ Chí Minh là người mà tôi dành nhiều thời gian nhất trong cuộc đời nghiên cứu lịch sử để tìm hiểu được đích thực tính cách của ông. Tôi đã bỏ tiền túi ra để đi từ Mỹ sang Pháp rồi Liên Xô và đi đến kết luận rằng, Hồ Chí Minh là một người cộng sản vĩ đại. Dân tộc Việt Nam nên mãi mãi tự hào về Hồ Chí Minh và nền văn minh nhân loại của thế kỷ 20 này luôn tự hào có một vĩ nhân được cả thế giới ghi nhận”(5).

Không chỉ có tác giả thuộc về hai nước đã tham gia vào cuộc chiến tranh phi nghĩa kéo dài 30 năm tại Việt Nam viết sách về Chủ tịch Hồ Chí Minh mà các tác giả ở nhiều nước khác cũng viết về tiểu sử của Người. Đầu tiên phải kể đến TS Evgeny Vasilyevich Kobelev- nhà báo, nhà văn, chuyên gia khoa học, nhà hoạt động xã hội uy tín và là một trong 3 sinh viên Liên Xô đầu tiên sang Việt Nam học tiếng Việt tại Đại học Tổng hợp Hà Nội, sau ông trở thành Phó Chủ tịch thứ nhất của Hội Hữu nghị Nga-Việt. Kobelev đã viết tác phẩm đồ sộ “Đồng chí Hồ Chí Minh”, được tái bản nhiều lần và sau đó được dịch sang tiếng Anh cũng như một số ngôn ngữ nước ngoài khác. Cuốn sách mô tả về cuộc đời hoạt động cách mạng của vị lãnh tụ Việt Nam vĩ đại một cách đầy đủ và toàn diện đến mức, theo thừa nhận của giới nghiên cứu nước ngoài, sau Kobelev khó có ai phát hiện được thêm điều gì mới mẻ dành cho độc giả trong những cuốn sách kế tiếp viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh.

GS Hoàng Tranh công tác tại Viện Khoa học Xã hội Quảng Tây, đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết để nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng như sự gắn bó, tình cảm sâu đậm giữa Bác Hồ và nhân dân Trung Quốc. Sau cuốn sách nổi tiếng “Hồ Chí Minh với Trung Quốc”, ông đã ra mắt bạn đọc thêm 8 cuốn sách nữa, trong đó có hai cuốn sách ảnh về Chủ tịch Hồ Chí Minh với các địa phương Quảng Tây, Quảng Đông và với các nhà lãnh đạo Trung Quốc.

Giáo sư Nhật Bản Singo Shibata đã viết cuốn “Hồ Chí Minh, một nhà tư tưởng” để chứng minh rằng Chủ tịch Hồ Chí Minh là nhà lý luận tài giỏi trên mọi lĩnh vực chính trị, quân sự, kinh tế, văn hóa, tư tưởng. Vì vậy sự am hiểu của Người về chủ nghĩa thực dân, chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa xã hội rất sâu sắc và Người thực sự đã đóng góp cho cách mạng thế giới. Cống hiến nổi tiếng của Hồ Chí Minh là ở chỗ Người đã phát triển quyền lợi con người thành quyền lợi của dân tộc.

Ông Pino Tagliazucchi là Chủ tịch Hiệp hội quốc gia Italy - Việt Nam đã viết nhiều sách về Việt Nam, trong đó có cuốn “Tiểu sử chính trị Hồ Chí Minh”. Sách có sáu chương, gắn liền với từng thời kỳ, dưới các tên sử dụng khác nhau của Người từ 1890 cho đến năm 1945. Mỗi chương có bảng ghi tóm lược hoạt động theo năm tháng, bối cảnh chính trị Việt Nam và quốc tế, giới thiệu các nhân vật nổi bật, chính đảng cách mạng khác xuất hiện trong giai đoạn để đối chiếu với hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Phần tra cứu tư liệu cho công trình khá công phu, mỗi chương có hàng trăm ghi chú tham khảo và giải thích.

Nhà báo Đức Hellmut Kapfenberger là một trong những người say mê viết về Việt Nam và Hồ Chí Minh. Tác phẩm “Hồ Chí Minh - Một biên niên sử” đã khẳng định cả cuộc đời Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đau đáu với sự nghiệp giải phóng dân tộc, vững tin vào sự đoàn kết giữa những dân tộc bị áp bức trên thế giới và tương lai của giai cấp vô sản.

Giáo sư Im Jin-ho, khoa Quốc tế Trường Đại học Chodang, Hàn Quốc viết cuốn “Cuộc đời Chủ tịch Hồ Chí Minh” bằng tiếng Hàn để phân tích về Chủ tịch Hồ Chí Minh khi sinh thời đã trở thành tấm gương không chỉ cho người dân Việt Nam vì Người không chỉ giản dị, đặt lợi ích của dân tộc Việt Nam lên trên hết, mà còn thể hiện sâu sắc nhất tinh thần nhân văn trong tư tưởng, lối sống… Nhiều tác giả, nhà nghiên cứu quốc tế vẫn đang tiếp tục miệt mài tìm hiểu, thu thập thông tin, sưu tầm hiện vật, dịch thuật các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh như giáo sư, tiến sĩ khoa học của Đại học quốc gia Saint Petersburg Nga, Vladimir N. Kolotov đã biên tập, phiên dịch và hiệu đính sách “Hồ Chí Minh- Tiểu sử” đẩy đủ nhất bằng tiếng Nga và mới hoàn thành cuốn “Hồ Chí Minh- binh pháp Tôn Tử 1945-1946”; Andrea Catone thì dịch những bài viết của Bác Hồ sang tiếng Italy hay Ralph Coeckemberghs người Bỉ đã lưu giữ tập bán nguyệt san “Planet Action” đặc biệt bằng tiếng Pháp xuất bản tháng 3/1970 tập hợp những bài viết của nhiều tác giả nổi tiếng về Chủ tịch Hồ Chí Minh từ những năm tháng bôn ba khắp thế giới cho đến khi Người khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và cuốn Ngục trung nhật ký của Người cũng đã được dịch sang 40 ngôn ngữ trên thế giới. Những tác phẩm về Chủ tịch Hồ Chí Minh của các tác giả quốc tế sẽ còn tiếp tục xuất hiện bởi: “Hồ Chí Minh là một trong những nhân vật vĩ đại nhất của thời đại. Cuộc đời và các tác phẩm của Người sống mãi để thôi thúc những thế hệ tiếp nối và cả những thế hệ chưa chào đời”(6).

Chú thích:

1. Báo Washington Post (Mỹ) ra ngày 12/9/1969

2. Câu chuyện về một nền hòa bình bị bỏ lỡ. Nxb Công an nhân dân 2003, tr 224

3. HO. Random House. New York 1971, page 3

4. Ho Chi Minh- A Life. Hyperion. New York 2000, page 18 5. Tạp chí HV Ngoại giao số 156, tháng 3-2021 6. Báo Daily World (Mỹ) ra ngày 20/9/1969.