Phóng viên báo Nhân Dân người vinh dự được chụp ảnh cho Bác Hồ

Nguyễn Thị Thu

Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu

Ngày 09/05/2025, thực hiện kế hoạch công tác chuyên môn, Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu đã tổ chức buổi gặp gỡ nhân chứng là ông Trịnh Hải, nguyên Phó trưởng phòng ảnh báo Nhân dân tại nhà riêng phòng 209, Nhà A2, Khu tập thể hồ Ngọc Khánh, Nguyễn Chí Thanh, Hà Nội, và được nghe ông kể về những lần vinh dự chụp ảnh cho Bác Hồ.

Ông Trịnh Hải sinh năm 1932, quê Cự Đà, Thanh Oai (Hà Nội). Trong kháng chiến chống Pháp ông công tác ở một số cơ quan kháng chiến và sau là thợ chụp ảnh tự do ở chiến khu Việt Bắc. Kháng chiến thắng lợi ông trở về Hà Nội, được cụ Phạm Văn Hào (bác ruột của vợ ông Hải), người cùng hoạt động cách mạng với Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ, giới thiệu về công tác ở báo Nhân Dân. Cụ Phạm Văn Hảo trước làm Giám đốc Nha Thông tin Việt Bắc ở an toàn khu. Sau khi về Hà Nội cụ làm Phó Chủ tịch Hội nhà báo Việt Nam, Giám đốc Viện Bảo tàng cách mạng Việt Nam. Cụ hỏi ông Hải: “Cháu có muốn làm báo không ?”, ông Hải mừng quá ưng thuận ngay. Cụ Hào giới thiệu ông với Tổng biên tập báo Nhân Dân Hoàng Tùng.

Từ ngày 01/6/1955, ông Trịnh Hải về công tác tại báo Nhân Dân. Những ngày đầu ông được phân về Phòng Bí thư báo Nhân Dân (nay gọi là Ban Thư ký biên tập) phụ trách việc xuất bản báo hằng ngày do Ủy viên Ban Biên tập báo là học giả, nhà báo lão thành Quang Đạm phụ trách. Ông Hải còn nhớ mãi lời ông Quang Đạm nói khi thay mặt Ban biên tập tiếp nhận ông: “Anh đi kháng chiến chống Pháp về xin làm báo Đảng là rất tốt. Nhưng anh phải chấp nhận một điều khi phân công về bộ phận nào thì làm ở bộ phận đó và yên tâm công tác.

Hiện nay việc báo Đảng xuất bản đều đặn hằng ngày là rất quan trọng nên anh về chỗ tôi làm”.

Nhận nhiệm vụ mới cũng có rất nhiều khó khăn, thử thách đối với ông Trịnh Hải khi bản thân ông chưa được đào tạo qua trường lớp báo chí nào. Công việc làm báo ngày đó còn thô sơ.

Phóng viên, biên tập viên viết bài bằng bút máy, nhiều người viết chữ rất khó đọc, sau đó đưa lên tổ đánh máy, đánh máy xong lại chuyển bài qua tổ kiểm tra để phát hiện sai sót rồi mới đưa lên ông Quang Đạm đọc lại. Sau khi xem xong nếu không có vấn đề thì ông Đạm ký tên vào bản thảo. Có những bài quan trọng phải đưa lên Tổng biên tập hay Phó tổng biên tập duyệt mới được đăng.

Đầu trang 2 của báo Nhân dân thường có chuyên mục ngắn “Nói mà nghe” ký tên CB là bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh do chính tay Người đánh máy, Bác thường tận dụng những tờ giấy đã in một mặt không dùng nữa, lấy mặt trắng để đánh máy.

Khó khăn nhất đầu tiên đối với ông Trịnh Hải là vẽ maket và sửa morát cho bốn trang báo Nhân Dân. Maket báo thường vẽ bằng bút chì trên mặt sau của bản tin Thông tấn xã Việt Nam, khổ giấy A4. Ông được hướng dẫn cách làm khi báo còn ở Việt Bắc là gấp tờ giấy thành 60 ô, mỗi ô là 100 từ. Maket cũng phải tính toán vẽ có đủ tin, bài và ảnh, trình bày trên dưới theo chỉ đạo sao cho khớp với diện tích trang báo. Trong quá trình vẽ maket, nhiều khi trang 2, trang 3 ít tin tức thời sự thì phải làm trước, nhiều khi phải chờ bài đủ mới vẽ xong maket, thậm chí vẽ xong rồi lại có sự thay đổi. Tuy công việc có nhiều khó khăn, thử thách nhưng với niềm say mê, sự sáng tạo, tìm tòi học hỏi liên tục nên ông luôn hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình.

Sau 4 năm làm việc ở bộ phận xuất bản ông Trịnh Hải đã dần thành thạo vẽ maket và tối tối ông sang Nhà in báo Nhân Dân học viết báo từ công việc sửa morát tới hai, ba giờ sáng hôm sau. Nhờ vậy mà sau này ông đã trở thành một phóng viên đúng nghĩa, một phóng viên ảnh toàn năng.  

Sau thời làm việc ở bộ phận xuất bản, ông Hải được chuyển sang làm phóng viên ảnh. Một thời gian sau, báo Nhân dân thành lập tổ nhiếp ảnh và ông Hải trở thành phóng viên chủ lực, được cử đi chụp ảnh các sinh hoạt chính trị của Đảng, của Trung ương, Quốc hội và chụp ảnh thời sự ngoại giao. Ông Hải tham gia các cuộc triển lãm ảnh và được kết nạp vào Hội nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam từ khóa đầu tiên. Ở tuổi 93 ông vẫn hoạt động nhiếp ảnh, vẫn tham gia hoạt động của Hội mà những thành viên sáng lập như ông nay chỉ còn vài người.

Ông Hải nhớ lại kỷ niệm lần Bác Hồ đến báo Nhân dân ngày 18/1/1957. Đầu tiên Bác đi thăm nhà bếp, khu vệ sinh, sau đó có người dẫn Bác lên tầng hai tòa soạn gặp Tổng biên tập Hoàng Tùng. Bác đến không báo trước cho nên đồng chí Hoàng Tùng cũng không biết để xuống sân đón Bác. Hỏi chuyện đồng chí Tổng Biên tập xong, Bác được mời xuống phòng lớn ở tầng một để gặp các cán bộ làm báo. Anh chị em trong tòa soạn nhìn thấy Bác vui mừng ùa đến bên Bác. Bác hỏi: “Ở đây có cô chú nào biết một ngoại ngữ?”, phần lớn mọi người giơ tay lên, có người nói biết tiếng Pháp, có người nói biết tiếng Trung Quốc. Bác lại hỏi tiếp: “có ai biết từ 2 tiếng nước ngoài trở lên?” Lác đác có một số người giơ tay, trong đó có ông Quang Đạm. Bác nói: “Các cô các chú làm báo biết thêm nhiều tiếng nước ngoài là rất cần thiết vì xem tin tức nước ngoài qua báo chí thì làm báo mới tốt”.

Bác còn dặn: “Các cô các chú viết báo phải giữ gìn được sự trong sáng của tiếng Việt. Tiếng Việt nhiều chữ đã rõ nghĩa tại sao phải thay bằng từ Hán Việt”. Bác ví dụ: “máy bay thì gọi là máy bay sao phải gọi là phi cơ, bãi để máy bay lên xuống thì gọi là sân bay sao phải gọi là phi trường...” . Lời của Bác dạy đến giờ ông Hải vẫn còn nhớ như in vì vậy khi viết báo ông Hải viết rất cẩn thận, chú ý câu từ, chính tả. Bác còn dặn: “Cán bộ cấp Vụ, cấp Ban ở các cơ quan khác có người về tòa báo làm việc thì phải yên tâm với vị trí của mình. Bác rút trong túi ra chiếc đồng hồ quả quít làm thí dụ.

Bác ví công tác của mỗi người như là các bộ phận của chiếc đồng hồ. Bác bảo chữ số ở trên mặt đồng hồ nó không chuyển động. Nó tị với các bộ phận khác vì nó chỉ nằm chết dí một chỗ. Mà trong khi đó kim đồng hồ chạy suốt ngày suốt đêm. Nếu chữ số đòi chạy như kim đồng hồ và ngược lại kim đồng hồ cũng muốn nằm yên thì như vậy đồng hồ làm sao chạy đúng được. Công tác cách mạng cũng như vậy, ai làm ở đâu cũng phải làm tốt trách nhiệm của mình thì cách mạng mới tiến lên được. Việc nào làm tốt cũng rất vẻ vang. Đấy là cách giáo dục của Bác đối với cán bộ là như thế. Sau đó, Bác hỏi: “Thế các cô các chú có đồng ý thế không?” Mọi người đều đồng thanh: “Đồng ý, đồng ý ạ”. Sau buổi nói chuyện, Bác còn chia kẹo cho các cháu con cán bộ tòa báo thường theo bố mẹ đến trụ sở báo bởi có vườn rộng để chơi.

Sau buổi nói chuyện của Bác, Tòa soạn Báo Nhân dân mới dấy lên phong trào học tiếng nước ngoài. Bác Hồ luôn quan tâm đến tờ báo và những người làm báo Đảng, nhiều lần Bác gửi quà đến, khi thì thuốc lá, khi thì Bác gửi cho mấy sọt xoài Mộc Châu, có lúc nước mắm xứ Nghệ... Bác còn bảo tiền nhuận bút viết báo của Bác đừng gửi cho Bác nữa, tòa báo giữ lại để Tết tổ chức liên hoan cho anh em.

Vinh dự lần thứ hai năm 1960 khi ông Hải được cử đi chụp ảnh buổi gặp mặt các Đại biểu phụ nữ toàn miền Bắc tham gia công tác chính quyền họp tại Hà Nội. Bác đến gặp mặt và giải đáp tất cả những thắc mắc, những yêu cầu của các đại biểu. Sau khi giải đáp xong câu hỏi của đại biểu, Bác hỏi: “Các cô còn vấn đề gì nữa không?” Mọi người đều đồng thanh: “không ạ!”. Bác bảo mọi người ra chụp ảnh với Bác. Tuy nhiên hội trường nhỏ không đủ chỗ cho tất cả mọi người chụp ảnh. Thấy vậy Bác ra sân ngồi bệt xuống và bảo các đại biểu ngồi gần vào chụp ảnh với Bác.

Lần thứ ba ông Hải được chụp ảnh Bác ở khoảng cách gần là một kỷ niệm không bao giờ quên đối với ông. Buổi tối hôm đó kỷ niệm một năm ký Hiệp định Giơnevơ tại Nhà hát Nhân Dân (sau đổi là Cung Văn hóa hữu nghị Việt Xô). Ông Hải được cử đi chụp ảnh nhưng không ngờ ảnh bị hỏng. Thời ấy, Báo Nhân dân còn nghèo, máy ảnh, đèn chụp ảnh đã cổ, lại thiếu và hay hỏng, đèn chụp ảnh lúc phát sáng, lúc không.

Khi ở nhà ông Hải chụp thử đèn vẫn sáng nhưng đến khi Bác xuất hiện, cả hội trường đứng lên vỗ tay, Bác giơ tay ra hiệu mọi người ngồi xuống, ngay lúc đó ông Hải tranh thủ trèo lên sân khấu cách chỗ Bác khoảng 2m và giơ máy ra bấm nhưng đèn không sáng. Ông liền bấm thêm mấy kiểu nữa nhưng đèn vẫn không sáng. Bác biết điều đó, nhìn ông Hải. Ông căng thẳng quá, mặc dù tối hôm ấy trời rét, phải mặc áo bông nhưng mồ hôi vẫn chảy ròng ròng xuống sống lưng nên ông đành rút lui. Từ đó, ông Hải quyết định tập chụp ảnh không cần đèn trong điều kiện ánh sáng không đủ. Sau thời gian tập luyện ông cũng đã rút ra được kinh nghiệm khi chụp ảnh không cần đèn mà ảnh vẫn sáng là phải vững tay chụp ở tốc độ chậm. Những năm sau đó ông Hải có nhiều lần được đi chụp ảnh và chụp được nhiều bức ảnh của Bác rất đẹp.

Ngày 26/3/1966, ở Hội trường Ba Đình có lễ kỷ niệm 35 năm thành lập Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam, Bác đến dự và nói chuyện với thanh niên. Hôm đó Bác có mang đến một bức trướng đề “Thanh niên anh dũng tiến lên đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”. Bác giao cho đồng chí Trường Chinh tặng bức trướng đó làm giải thưởng luân lưu trong phong trào Thanh niên Ba sẵn sàng chống Mỹ cứu nước. Người được cử lên nhận bức trướng là ông Vũ Quang, Bí thư Trung ương Đoàn thanh niên Lao động Việt Nam. Tại lễ kỷ niệm này, ông Hải chụp được rất nhiều ảnh Bác Hồ đang nói chuyện với thanh niên rất nét, rất tươi và những ảnh chụp Bác Hồ và Bác Tôn sau đó cũng là những bức ảnh không quên của đời làm báo của ông.

Nhân dịp Anh hùng vũ trụ Liên Xô Ghéc-man Ti-tốp sang thăm Việt Nam, tối 12/11/1962 có tổ chức tại Hà Nội buổi gặp mặt, giao lưu giữa đại biểu thanh niên Việt Nam với Anh hùng Ti-tốp, đại diện thanh niên Liên Xô. Hôm đó Bác đến sớm. Trước giờ khai mạc, Bác cùng vui nhảy với thanh niên. Khoảnh khắc bất ngờ đó đã được ông Hải chụp và lưu giữ cho đến hôm nay.

Ngày 01/5/1968, dù sức khỏe đã sút kém nhưng Bác vẫn đến Hội trường Ba Đình dự mit tinh kỷ niệm ngày Quốc tế lao động. Lực lượng bảo vệ ngăn không cho phóng viên trong nước và nước ngoài vào gần dãy bàn Đoàn chủ tịch. Mọi người đang loay hoay không biết làm thế nào để chụp được ảnh cận cảnh Bác. Thấy vậy, Bác “gỡ” cho, đứng dậy vẫy tay gọi: “Phô-tô-gráp-phơ”. Thế là mọi người ùa lên. Bác rút hoa trên bàn tặng cho các phóng viên. Mải chụp ảnh cho mọi người, đến lượt ông Hải thì hết hoa. Tuy thiệt thòi không nhận được hoa Bác tặng, nhưng một mình ông Hải lại chụp được ảnh Bác tặng hoa cho bà Madeleine Riffaud, phóng viên báo Nhân đạo của Đảng Cộng sản Pháp. Ngẫm ra việc tặng hoa là Bác mừng người làm báo cũng là người lao động đúng tinh thần ngày 1/5.

Chuyến Bác Hồ về thăm quê ngày 08/12/1961, khi đó ông Hải đang công tác ở Vinh. Tỉnh ủy yêu cầu ông tham gia vào đội ngũ đi chụp ảnh Bác về thăm xứ Nghệ. Tổ chụp ảnh khoảng bốn năm người, ông Hải được phân công chụp nơi Bác sống thời niên thiếu. Lúc Bác đi ra ngoài ngõ, ông Hải đã chụp được cảnh Bác Hồ với họ hàng, bà con trong xóm. Ông Hải còn nhớ: Sang nhà bên cạnh, Bác bước lên thềm, bà con theo Bác đứng đầy sân. Bác nói: “Tôi đi công tác nên không mang quà cho bà con quê hương. Tôi chỉ có mấy điếu thuốc lá, ở đây có cụ nào cao tuổi thì giơ tay lên tôi mời”. Hộp thuốc lá của Bác mở ra chỉ còn sáu bảy điếu. Bác mời hết, cái hộp 10 điếu rỗng không. Sau buổi tiếp xúc, ông Hải hỏi bác sĩ đi theo Bác: “Thường ngày Bác hút hết mấy bao thuốc?” và được trả lời: “Mỗi ngày quy định Bác chỉ hút 10 điếu. Hôm nay chia hết thuốc là Bác nhịn đến mai!”. Ông Hải nhớ lại: Ngày đó tôi còn nghiện thuốc lá thơm, cơn thèm khi hết thuốc rất khổ. Kỷ luật tự giác trong sinh hoạt của Bác, sau này làm tôi bỏ thuốc lá rất dễ dàng.    Bác Hồ vĩnh biệt toàn Đảng, toàn dân ngày 02/9/1969. Sáng ngày 09/9/1969, Lễ truy điệu Bác Hồ được tổ chức rất trọng thể ở Quảng trường Ba Đình, Hà Nội. Ông Hải chụp được toàn cảnh lễ tang và tầng tầng lớp lớp người dự Lễ Truy điệu như một biển người đang òa khóc thương Bác. Ông còn nhớ khi đó ông trèo lên chiếc thang gấp mang theo từ Tòa soạn, ông vừa chụp ảnh vừa khóc. Sau đó ông trấn tĩnh lại mới có thể tác nghiệp được vì nếu bị ngã xuống đất thì bản thân ông bị thương mà còn làm Lễ Truy điệu cũng bị ảnh hưởng lây.

Cho đến nay đã hơn 50 năm ngày Bác đi xa nhưng những kỷ niệm làm nghề, những bài báo, những bức ảnh tư liệu được ông Trịnh Hải chụp về Người vẫn luôn là kỷ niệm thiêng liêng nhất trong cuộc đời của ông. Cũng trong cuộc gặp mặt nhân chứng, ông Trịnh Hải đã trao lại cho Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch một số ảnh tư liệu quý giá về Bác Hồ mà ông đã trực tiếp chụp Người lúc sinh thời.