Vài ý kiến về bảo quản, phát huy giá trị chiếc đài bán dẫn Zenith tại Di tích H67

ThS. Lê Thị Cẩm Tú

Phòng Bảo quản, Môi trường di tích

Chủ tịch Hồ Chí Minh là một biểu tượng cao đẹp nhất của dân tộc Việt Nam, không chỉ bởi sự nghiệp cách mạng mà còn bởi phong cách sống giản dị, gần gũi, tiết kiệm và nhân văn sâu sắc. Những hiện vật từng gắn bó với Bác dù nhỏ bé đều mang giá trị to lớn về tư tưởng, lịch sử, nhân văn. Trong số đó, chiếc đài bán dẫn hiệu Zenith hiện đang được bảo quản tại Di tích H67 trong Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch là một minh chứng sinh động cho tinh thần cách mạng, lòng yêu nước và đời sống giản dị của Bác. Công tác bảo quản hiện vật này nói riêng, các tài liệu hiện vật nơi đây nói chung không chỉ đòi hỏi chuyên môn kỹ thuật cao mà còn cần sự thấu hiểu sâu sắc về ý nghĩa lịch sử - tâm linh của không gian lưu giữ.

Đài bán dẫn hiệu Zenith là sản phẩm của hãng Zenith Radio Corporation (Hoa Kỳ), thuộc dòng thiết bị âm thanh cao cấp giữa thế kỷ XX. Được thiết kế nhỏ gọn, sử dụng pin, đài có thể thu sóng trung (AM) và sóng ngắn (SW) – rất phù hợp với điều kiện thiếu điện, chiến tranh thời bấy giờ. Đài là chiến lợi phẩm quân giải phóng miền Nam thu được trong trận đánh đêm 17 rạng sáng ngày 18/9/1961 ở Phước Vĩnh, tỉnh Phước Thành, sau thuộc tỉnh Sông Bé và nay là hai tỉnh Bình Dương và Bình Phước. Chiếc đài Zenith được đồng bào gửi tặng Chủ tịch Hồ Chí Minh như một món quà ý nghĩa của quân và dân miền Nam trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Bác đã trân trọng đặt ngay tại nơi làm việc nhà H67- đây không chỉ là nơi làm việc cuối cùng của Chủ tịch Hồ Chí Minh mà còn là nơi Người đã trút hơi thở cuối cùng vào ngày 2/9/1969.

Sau ngày Bác đi xa, Nhà 67 đã trở thành một di tích đặc biệt trong quần thể Di tích quốc gia đặc biệt về Chủ tịch Hồ Chí Minh trong khu Phủ Chủ tịch. Việc duy trì hoạt động đón tiếp khách tham quan, đặc biệt vào các ngày lễ lớn của đất nước đã trở thành một phần không thể thiếu trong công tác phát huy giá trị di tích đặc biệt này.

Chiếc đài Zenith không chỉ là phương tiện để Chủ tịch Hồ Chí Minh theo dõi tin tức thời sự, đặc biệt là những diễn biến ở miền Nam, nơi cuộc kháng chiến chống Mỹ đang diễn ra gay go ác liệt, mà còn là cầu nối giữa Người với đồng bào miền Nam – thể hiện sự quan tâm, chia sẻ của Người đối với đồng bào miền Nam và niềm tin sắt đá vào sức mạnh khối đại đoàn kết dân tộc, ý chí kiên cường của đồng bảo niềm Nam trong công cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do.

Những người phục vụ gần gũi với Bác tại Khu Phủ Chủ tịch kể lại rằng, mỗi khi ăn cơm hay vào sáng sớm, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường bật chiếc đài để nghe tin tức trong nước và quốc tế. Đài phát thanh Giải phóng – với tiếng nói từ miền Nam ruột thịt – đặc biệt được Người chăm chú theo dõi. Nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Bác nghe từng bước trên tiền tuyến/Lắng mỗi tin mừng, tiếng súng xa”. Chiếc đài không chỉ giúp Người cập nhật tình hình mà còn thể hiện sự quan tâm sâu sắc tới đồng bào miền Nam “đi trước về sau”, tới sự nghiệp thống nhất đất nước. Bác coi đài như một người bạn để trò chuyện, sẻ chia. Buổi tối, khi những người giúp việc ra về Bác thường dặn là không tắt đài mà để Bác nghe tin tức và có âm thanh cho nhà đỡ trống trải. Sau khi nghe phát thanh viên của Đài nói “Bản tin đến đây là hết, thân ái chào các bạn”, Bác thường vui vẻ đáp lại “thân ái chào cô” hoặc “thân ái chào chú”…1 Đài Zenith có kết cấu gồm lớp vỏ kim loại, núm điều chỉnh, tay xách và một phần vỏ bằng nhựa. Kích thước đài trung bình, mặt lưới loa phía trước, tên hiệu “Zenith” in nổi bật. Hiện đài được đặt cố định trong hộp kính tại bàn làm việc di tích H67 - nơi mở cửa đón khách tham quan, dâng hương tưởng nhớ Chủ tịch Hồ Chí Minh, đặc biệt vào các dịp lễ lớn của đất nước.

Về tình trạng hiện vật: phần kim loại có dấu hiệu oxy hóa nhẹ ở viền, ốc vít; nhựa tay xách và núm điều chỉnh; linh kiện bên trong không còn sử dụng nhưng vẫn tiềm ẩn nguy cơ phân rã nếu độ ẩm không được kiểm soát tốt. Nhựa, cao su, mica… dễ bị thoái hóa, chảy dầu, biến màu theo thời gian. Việc khôi phục hay thay thế là bất khả thi nếu muốn giữ nguyên bản gốc. Hiện vật được vệ sinh định kỳ bằng dụng cụ chuyên dụng (cọ mềm, khăn vi sợi, găng tay), đặt trong hộp kính kín, chống bụi và được bảo dưỡng định kỳ.

Tuy nhiên, việc duy trì điều kiện tiêu chuẩn (22–25°C, RH 45–55%) gặp khó khăn, nhất là vào mùa xuân độ ẩm cao, làm tăng nguy cơ oxy hóa kim loại, phân hủy các hợp chất hữu cơ trong thiết bị điện tử do không gian di tích không thể lắp đặt thiết bị chuyên dụng công suất lớn. Việc đón tiếp khách vào dâng hương tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng làm gia tăng nhiệt độ, độ ẩm, phát sinh rung động, khí CO2, và bụi mịn – những yếu tố ảnh hưởng tới môi trường vi khí hậu trong không gian trưng bày, tăng nguy cơ nấm mốc, oxy hóa.

Trong bối cảnh khoa học – công nghệ phát triển mạnh mẽ, việc ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật vào bảo quản hiện vật đang mở ra hướng tiếp cận mới, hiệu quả hơn và bền vững hơn, đặc biệt với nhóm hiện vật có yếu tố điện tử, cơ khí như chiếc đài Zenith, cụ thể: - Tích hợp các cảm biến theo dõi liên tục các chỉ số như: nhiệt độ, độ ẩm, độ rung, mức ánh sáng UV giúp giám sát điều kiện bảo quản theo thời gian thực tế, phát cảnh báo nếu có dấu hiệu bất thường, giúp cán bộ bảo quản có thể phản ứng kịp thời.

- Sử dụng vật liệu bảo quản hiện đại: Đối với phần kim loại và nhựa đang có dấu hiệu lão hóa, có thể áp dụng các loại gel bảo quản chuyên dụng để hạn chế oxy hóa và giòn vỡ. Ngoài ra, có thể thử nghiệm sử dụng hộp nano bạc, màng phủ chống ôxi hóa, ngăn tia UV và hơi ẩm, đảm bảo tính thẩm mỹ và kéo dài tuổi thọ của hiện vật như một số bảo tàng, di tích đã áp dụng. - Việc scan 3D chiếc đài và tạo mô hình số hóa cho phép lưu giữ chính xác hình thái hiện vật trong không gian số.

Qua đó hỗ trợ phục dựng nếu hiện vật hư hỏng, phục vụ công tác giáo dục, trưng bày ảo và giảm tần suất tiếp xúc trực tiếp trong quá trình nghiên cứu. - Tích hợp mã QR và hệ thống cơ sở dữ liệu bảo quản giúp cán bộ quản lý dễ dàng truy xuất mọi thông tin lịch sử, tình trạng, lần kiểm tra, phương án xử lý… từ cơ sở dữ liệu số hóa, thay vì tra hồ sơ giấy.

- Tăng cường đào tạo cán bộ chuyên trách, bổ sung kiến thức về vật liệu điện tử và bảo quản hiện vật đa chất liệu cho cán bộ phục vụ tại di tích.

Chiếc đài bán dẫn Zenith không đơn thuần là thiết bị âm thanh mà còn là hiện thân của ký ức lịch sử, niềm tin, và sự kết nối giữa Chủ tịch Hồ Chí Minh với đồng bào cả nước trong kháng chiến. Việc bảo quản hiện vật tại di tích H67 cần được thực hiện với sự thận trọng tối đa, đảm bảo giữ gìn nguyên vẹn giá trị vật thể – phi vật thể, đồng thời thích ứng với điều kiện thực tế của một không gian linh thiêng, thường xuyên đón khách dâng hương. Đó không chỉ là nhiệm vụ chuyên môn, mà còn là sự tri ân đối với vị Cha già kính yêu của dân tộc.

Trong xu thế chuyển đổi số, công tác bảo tồn không chỉ dừng lại ở giữ gìn hình thức bên ngoài, mà còn phải chủ động “Sống cùng di sản” làm cho các giá trị văn hóa, lịch sử được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác góp phần vào kết nối cộng đồng và hướng tới tương lai. Cần có chiến lược lâu dài bảo quản các hiện vật đặc biệt quý theo hướng hiện đại hóa, ứng dụng công nghệ số hóa toàn diện. Đây không chỉ là yêu cầu cấp thiết trong ngành bảo tồn bảo tàng mà còn là trách nhiệm đối với quá khứ và tương lai của dân tộc./.

Ghi chú:

1. http://vov.vn/xa-hoi/chuyen-bac-ho-nghe-dai-tnvn-loi-ke-cua-mot-can-ve-428744.vov