Về việc công bố Di chúc của Chủ Tịch Hồ Chí Minh ở trong nước và quốc tế
Ths. Nguyễn Văn Dương
Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu
Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh là văn kiện lịch sử vô giá, kết tinh những tư tưởng lớn mang tính định hướng chiến lược được đúc kết từ thực tiễn cuộc đấu tranh của dân tộc Việt Nam và kinh nghiệm cả cuộc đời hoạt động cách mạng vô cùng, cam go và oanh liệt của Người. Di chúc thấm đậm tính nhân văn sâu sắc, phản ánh tình cảm chân thành và sự quan tâm đặc biệt của Chủ tịch Hồ Chí Minh đến từng lớp người trong xã hội, cũng như những suy tư, mong ước và hy vọng của Người đối với cách mạng Việt Nam và thế giới. Thời gian càng lùi xa, chúng ta càng thấy rõ hơn những giá trị lý luận và thực tiễn của Di chúc Hồ Chí Minh.
Ngày 2/9/1969, Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời là một tổn thất vô cùng lớn lao đối với toàn Đảng, toàn dân Việt Nam và bè bạn quốc tế. Hội nghị bất thường của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa III) họp chiều ngày 03-9-1969 đã giao cho Bộ Chính trị trách nhiệm công bố Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bản Di chúc công bố khi đó chủ yếu dựa theo bản Người viết năm 1965 vì đây là bản Di chúc hoàn chỉnh, có chữ ký của Người và chữ ký của đồng chí Lê Duẩn, trong đó, có một số đoạn được bổ sung hoặc thay thế bằng những đoạn tương ứng Người viết năm 1968 và năm 1969. Đoạn mở đầu được lấy nguyên văn toàn bộ đoạn mở đầu Người viết năm 1969, thay cho đoạn mở đầu Người viết năm 1965. Bút tích của Bác về đoạn này đã được chụp lại và công bố đầy đủ năm 1969. Trong bản Di chúc công bố chính thức đầu tiên, các đoạn còn lại đều lấy nguyên văn bản gốc, chỉ có một câu có sửa lại. Bản năm 1965 Người viết: “Cuộc kháng chiến chống Mỹ có thể sẽ kéo dài mấy năm nữa”, bản công bố chính thức sửa lại là: “Cuộc kháng chiến chống Mỹ có thể còn kéo dài”. Thông báo số 151- TB/TW của Bộ Chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam, ngày 19-8-1989 nhân dịp kỷ niệm 20 năm ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời và chuẩn bị kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Người về một số vấn đề liên quan đến Di chúc và ngày qua đời của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định bản Di chúc công bố tháng 9-1969 là “bảo đảm trung thành với bản gốc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Bản Di chúc này đã được công bố trên nhiều ấn phẩm trong và ngoài nước:
- Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh được công bố trong nước
- Báo “Nhân dân”
Trang nhất báo Nhân dân số 5626 ra ngày 10/9/1969 đã trang trọng đăng toàn văn bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và kèm theo bản chụp trang viết tay phần mở đầu Di chúc viết vào ngày 10-5-1969. Bản Di chúc được công bố chính thức khi đó là bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh do đồng chí Lê Duẩn đọc sau khi đọc Điếu văn tại Lễ truy điệu Chủ tịch Hồ Chí Minh được tổ chức trọng thể và trang nghiêm tại Quảng trường Ba Đình lịch sử ngày 9/9/1969 trước 1 triệu nhân dân Thủ đô, đại biểu các tầng lớp nhân dân các địa phương, đại biểu nhân dân miền Nam và 34 đoàn đại biểu quốc tế. Trong bài tường thuật buổi lễ truy điệu có viết: “Đọc xong Lời điếu, đồng chí Lê Duẩn đọc Lời Di chúc của Hồ Chủ tịch. Đồng chí Lê Duẩn vừa mới đọc dòng đầu tiên của những lời căn dặn cuối cùng của Bác Hồ, cả Quảng trường òa lên khóc. Đau thương đến lúc này như không sao nén nổi. Càng nghe lời dặn cuối cùng của Hồ Chủ tịch, càng khóc nhiều. Nhưng không ai dám khóc to, vì còn muốn nghe cho thấmvào lòng từng lời của Bác” (1).
Báo Nhân dân hôm sau, số 5627, ngày 11-9-1969 tiếp tục đăng bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh kèm theo đăng bức ảnh Người đang ngồi làm việc ở Việt Bắc trên trang nhất. Trước đó, vào chiều ngày 4/9/1969, báo Nhân dân, số báo đặc biệt đăng Thông cáo về việc Chủ tịch Hồ Chí Minh từ trần. Và cũng từ ngày 4/9/1969 đến ngày 15/9/1969, báo Nhân dân đã liên tục đưa tin về tang lễ của Chủ tịch Hồ Chí Minh, thế giới thương tiếc Chủ tịch Hồ Chí Minh, các bài xã luận làm đúng lời Hồ Chủ tịch và giữ trọn lời thề với Người, các bức điện chia buồn của các nước và các tổ chức, các bài thơ khóc Bác của nhiều nhà thơ tên tuổi, các bài viết ca ngợi Người... Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh được công bố lần đầu tiên trên báo Nhân dân, cơ quan ngôn luận của Đảng ta ngay sau khi Người qua đời đã trở thành nguồn cổ vũ lớn lao đối với toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta vững bước tiến lên thực hiện tốt 5 lời thề son sắt trước anh linh của Người: “Vĩnh biệt chúng ta, BÁC HỒ có để lại cho toàn Đảng ta, cho toàn thể đồng bào và chiến sĩ hai miền Nam Bắc một bản di chúc lịch sử. Đó là những lời căn dặn cuối cùng của BÁC, là những tình cảm và niềm tin của BÁC đối với chúng ta ngày nay và các thế hệ mai sau”(2).
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”
Sách gồm 47 trang do Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam xuất bản năm 1969, tiếng Việt. Bìa màu nâu, với tiêu đề: “Đời đời nhớ ơn Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại”. Cuốn sách khổ nhỏ: 9cm x 13cm. Trang 3 là ảnh chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cuốn sách gồm 3 phần: Di chúc, Lời kêu gọi và Điếu văn của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam. Phần Di chúc (từ trang 8 đến trang 21) in trang bút tích phần đầu và toàn văn Di chúc năm 1969 đã được đọc tại Lễ truy điệu Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”
Sách xuất bản năm 1969, sách khổ nhỏ dạng bỏ túi, kích thước: 9cm x 13cm, 21 trang, bìa màu nâu có dòng chữ: Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại. Bìa trong có tiêu đề: Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Một trang bút tích phần mở đầu và toàn văn nội dung Di chúc công bố năm 1969. Sách phát hành để phát cho đồng bào đến viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Hiện nay Bảo tàng Hồ Chí Minh có lưu giữ cuốn sách Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh xuất bản dịp này do anh Đỗ Văn Tốt, thôn Trung, xã Văn Hoàng, huyện Phú Xuân, Hà Tây tặng ngày 22/12/2006. Sách đã cũ, rách nhiều chỗ, bìa ngoài dính băng dính đen. Cuốn sách do bố của anh Đỗ Văn Tốt trân trọng gìn giữ từ năm 1969. Khi ông qua đời đã trao lại cho con trai và dặn: “đây là quyển sách do Bác Hồ viết” nên sau này anh phải tặng lại cuốn sách này cho người tin tưởng.
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh” in năm 1970
Bản Di chúc công bố năm 1969 được Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam tổ chức in tại cơ sở bí mật, số nhà 157 đường Nguyễn Trãi, Sài Gòn và phát hành rộng rãi tại các vùng giải phóng. Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh có tác dụng cổ vũ, khích lệ quân dân miền Nam thực hiện lời căn dặn của Người là quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ đến thắng lợi hoàn toàn dù có phải hy sinh nhiều của, nhiều người, thực hiện niềm tin tưởng sắc son của Người là đồng bào Nam Bắc nhất định sẽ sum họp một nhà.
- Bộ sách in “Lời Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”; “Lời kêu gọi và Điếu văn của Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam”
Sách do Phủ Thủ tướng nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa xuất bản tại Hà Nội năm 1969 bằng tiếng Việt và 6 thứ tiếng nước ngoài (Nga, Trung, Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha). Mỗi bộ sách gồm 2 quyển, bìa cứng: một quyển in Lời Di chúc và một quyển in Lời kêu gọi và Điếu văn của Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam. Hai quyển để trong cặp giấy cứng, mặt ngoài sơn mài bóng màu vàng (Loại in giấy dó) và bìa màu trắng (loại giấy thường), góc phải bìa in nổi hình chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh nhìn nghiêng và dòng chữ phía dưới “1890-1969” bằng nhũ vàng. Giữa mép cạnh ngoài của bìa có đính hai dây bằng vải tơ để buộc. Sách có kích thước: 20cm x 27cm. Mỗi quyển trong bộ sách gồm 8 trang (không đánh số trang). Đây là những bản in rất đẹp, trình bày trang trọng, chất lượng giấy tốt, nhất là những bản in đặc biệt bằng giấy dó, không chỉ phát hành bằng tiếng Việt mà còn bằng 6 thứ tiếng nước ngoài với số lượng khá lớn. Hiện nay Bảo tàng Hồ Chí Minh đang lưu giữ bộ sách này do Văn phòng Phủ Thủ tướng giao cho Ban phụ trách xây dựng Bảo tàng Hồ Chí Minh ngày 5/7/1971.
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”
Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh xuất bản tại Hà Nội, năm 1980, gồm 16 trang, kích thước: 9cm x 11cm. Bìa màu ghi tím, trên nền hoa văn chìm hình bông sen vàng nhạt. Di chúc in trên giấy xám xanh nền hoa văn hình bông sen màu xanh ghi. Trang 3 in hình chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, trang 5 in trang viết tay của Người đề ngày 10-5-1969. Cuối bản Di chúc có in chữ ký của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cuốn sách Di chúc này cùng với các kỷ vật quí giá khác của Việt Nam như: cờ Đảng, cờ tổ quốc, huy hiệu Bác Hồ, Tuyên ngôn độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh năm 1945, Đại cáo bình ngô của Nguyễn Trãi, Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn đã được nhà du hành vũ trụ đầu tiên của Việt Nam Phạm Tuân đem theo trong chuyến bay vào vũ trụ của đội bay quốc tế Việt Nam - Liên Xô tháng 6/1980. Nhiều kỷ vật có chữ ký của hai nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân và anh hùng vũ trụ Liên Xô Gorơbátcô.
- Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh công bố ở nước ngoài
Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh trên các báo nước ngoài
Chủ tịch Hồ Chí Minh từ trần đã gây xúc động lớn đối với mọi tầng lớp nhân dân trên thế giới. Hiếm có vị đứng đầu nhà nước nào mà sự ra đi đã gây ra nỗi tiếc thương khắp năm châu như Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nữ thi sĩ Bungari Blaga Đimitrôva viết: Một trái tim ngừng đập, cả thế giới bỗng lạnh ngắt, tái tê.
Báo chí nhiều nước vào những ngày đầu tháng 9/1969 đã đưa tin về tang lễ của Chủ tịch Hồ Chí Minh và đăng nhiều bài viết ca ngợi sự nghiệp cách mạng vĩ đại và công lao, đức độ to lớn của Người, cũng như tình cảm, mối quan hệ của Người với bạn bè và nhân dân các nước mà Người đã từng sống và hoạt động cách mạng cũng như sau này đến thăm hữu nghị... Bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được đăng tải trang trọng trên trang nhất nhiều tờ báo lớn trên thế giới, sau Lễ truy điệu trọng thể Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Hà Nội, ngày 09-9-1969 như:
- Báo Lao động (Liên Xô), số 211, thứ Tư ngày 10-9-1969. Báo in tipô, tiếng Nga, cỡ: 42cm x 60cm. Trang 1 và trang 4 trong bài: “Việt Nam tiễn biệt Chủ tịch Hồ Chí Minh” đã đăng toàn văn Điếu văn và Lời Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh do đồng chí Lê Duẩn đọc tại Lễ truy điệu Người ngày 09-9-1969. Để tưởng nhớ Hồ Chủ tịch, lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Việt Nam, người bạn lớn của nhân dân Liên Xô, Liên Xô đã quyết định treo cờ tang ở thủ đô Mátxcơva, thành phố Leningrat, thủ đô các nước cộng hòa và các thành phố khắp Liên bang Xô viết trong ngày 09-9-1969 (ngày cử hành tang lễ Hồ Chủ tịch). Để đời đời ghi nhớ tên tuổi đồng chí Hồ Chí Minh và thể theo nguyện vọng của nhân dân Liên Xô, Ban chấp hành Xô viết nhân dân lao động Mátxcơva quyết định đặt tên một trong những quảng trường mới của thành phố Mátxcơva là Quảng trường Hồ Chí Minh. Bộ Giáo dục trung cao cấp chuyên nghiệp Liên Xô quyết định từ nay trường đại học Sư phạm Lếccút (Xibêri) mang tên Hồ Chí Minh. Bộ Hàng hải Liên Xô cũng quyết định đặt tên Hồ Chí Minh cho một trong những con tàu lớn đang đóng...
- Báo “Sự thật thanh niên” (Liên Xô) số 211, thứ tư ngày 10/9/1969. Báo in tipô, tiếng Nga, cỡ: 42cm x 60cm. Trong bài: “Việt Nam tiễn biệt lãnh tụ” đã đăng toàn văn Điếu văn và Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng bức ảnh: Dòng người vào Hội trường Ba Đình viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đây là 2 trong số 21 tờ báo của các báo: Sự thật, Tin tức, Lao động, Sự thật thanh niên, Xibiri Liên Xô. Số báo này do đồng chí Trần Quân Ngọc, Phó Vụ trưởng Vụ xây dựng cơ bản - Văn phòng Hội đồng Bộ trưởng tặng Viện Bảo tàng Hồ Chí Minh ngày 16/12/1986 nhân dịp Đại hội VI của Đảng. Khi Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời ông Trần Quân Ngọc đang cùng những sinh viên Việt Nam trên tàu liên vận Hà Nội - Matxcơva sang Liên Xô học tập. Những tờ báo này do ông mua tại các ga tàu để theo dõi tang lễ quê nhà. Đặc biệt, một số nơi biết có đoàn tàu chở học sinh Việt Nam đi qua, bạn bè Liên Xô đã tổ chức những cuộc mít tinh chớp nhoáng để chia sẻ nỗi đau buồn lớn lao với các bạn Việt Nam. Suốt gần 20 năm, ông Trần Quân Ngọc đã gìn giữ những tờ báo này như những kỷ niệm quí báu, thiêng liêng về Bác. Từ năm 1986 tới nay, những tờ báo do ông tặng đã trở thành hiện vật bảo tàng, thể hiện tấm long của bè bạn Liên Xô đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu.
- Báo Neues Deutschland (Nước Đức mới) - Cơ quan ngôn luận của Đảng xã hội thống nhất Đức, số 250, ngày 10-9-1969. Trang nhất và trang 2 đăng Điếu văn và Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 10-5-1969.
- Báo L Humanité (Nhân đạo) của Đảng Cộng sản Pháp ra ngày 10-9-1969, đăng toàn văn Di chúc với tiêu đề: Di chúc chính trị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, kèm theo ảnh chân dung của Người.
- Báo L Unita (Đoàn kết) của Đảng Cộng sản Ý ra ngày 10-9-1969. Trang trọng trên trang nhất chạy chữ dòng tít lớn đậm: Di chúc của Hồ Chí Minh.
- Báo Berliner Zeitung (Nhật báo Berlin) của Thành ủy Berlin, ngày 10-9-1969. Trang nhất và trang 2 đưa tin lễ truy điệu Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Hà Nội, Việt Nam và toàn văn Di chúc của Người.
- Báo Tribune (Diễn đàn) của Tổng công đoàn tự do Đức ra ngày 10-9-1969. Trang 2 đăng Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Báo Nepsrabadsag - Tờ báo của Trung ương Đảng XHCN Hungari, ngày 10-9-1969 đã đưa tin ở Hà Nội đưa ra công khai Di chúc của Hồ Chí Minh (trang 1) và đăng toàn văn Di chúc (trang 3). Cùng thời điểm này, một loạt các tờ báo của các tỉnh khác ở Hungari cũng đăng tải Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Báo Trybuna Ludy (Diễn đàn nhân dân) - Tờ báo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Balan, ngày 10-9-1969. Trang 1 và trang 2 đưa tin và đăng toàn văn Điếu văn và Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, kèm theo đăng ảnh: Lễ đặt tên Chủ tịch Hồ Chí Minh cho nhà máy sửa chữa xe lửa Pru-xkốp của Balan.
- Báo Unên (Sự thật) - Cơ quan ngôn luận của Trung ương Đảng Nhân dân Mông Cổ, số 254, ngày 11-9-1969. Trang 4 đăng toàn văn Lời Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Báo Sự thật thanh niên của Trung ương Đoàn thanh niên cách mạng Mông Cổ số 110, ngày 14-9-1969. Di chúc của Hồ Chí Minh đăng trên trang 4.
- Báo Quyền lợi đỏ của Tiệp Khắc, ngày 16-9-1969. Trang 8 đăng toàn văn Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Báo Diễn đàn của Đảng Cộng sản Úc, ngày 17-9-1969. Trang 3 đăng Di chúc của Hồ Chí Minh.
Một số ấn phẩm Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh phát hành ở nước ngoài.
- “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, tiếng Ý. Do Đảng Cộng sản Ý xuất bản trong thời gian tang lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Giấy cứng màu đỏ, kích thước: 33cm x 42cm. Phía trên in hình chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và hình sao vàng năm cánh. Toàn văn Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh công bố năm 1969 được in với tiêu đề: Độc lập, Tự do, Hạnh phúc.
- “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, tiếng Ý, năm 1972. Di chúc được in trên 2 tờ giấy bìa dày màu trắng gấp đôi, 8 trang, kích thước: 24,6cm x 34,5cm. Những trang đầu tiên là tiêu đề cùng hai bức phác họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và chân dung của họa sĩ người Ý Bruno Caruso. Dưới hai bức họa đều có chữ ký của tác giả. Toàn bộ Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đề ngày 10-5-1969 được in ở trang 4 - 6. Ấn phẩm này được in 100 bản và phát hành tại Roma năm 1972.
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, xuất bản tại Cộng hòa Dân chủ Đức Sách gồm 48 trang, bìa cứng, bọc vải đỏ. Kích thước: 18,5 cm x 24 cm. Sách in Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Điếu văn của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam. Trang bìa 2 in dòng chữ “Hồ Chí Minh” màu đỏ phía trên và phía dưới chữ “Lời di chúc” in màu đen, trang 3 bìa phụ giống bìa ở trang 2 chỉ đổi màu chữ tiêu đề ngược lại. Trang 4 in chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh trong khung đen. Trang 5 là bản chụp trang viết tay phần đầu Di chúc viết 10/5/1969. Tiếp đến các trang sau in Lời Di chúc và Điếu văn bằng 4 thứ tiếng theo thứ tự: Tiếng Việt, tiếng Đức, tiếng Anh và tiếng Pháp.
- Sách “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, xuất bản tại Hà Lan, năm 1969 Sách do Đảng Cộng sản Hà Lan ấn hành năm 1969, kích thước: 15cm x 21cm, bìa màu xanh cỏ úa. Trong sách có ảnh chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh chụp năm 1966 và bìa sau có 2 ảnh: Chủ tịch Hồ Chí Minh với tướng Pháp Leclerk ở Hà Nội tháng 3/1946 và Chủ tịch Hồ Chí Minh ở chiến khu Việt Bắc năm 1950.
- “Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, tiếng Lào trên Tạp chí “Tia sáng”: Toàn văn Di chúc công bố năm 1969 được đăng tải từ trang 29 đến trang 36 trong Tạp chí “Tia sáng”- nội san của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào số ra ngày 19-9-1969. Đây là số đặc biệt về tang lễ của Chủ tịch Hồ Chí Minh phát hành trong vùng giải phóng Lào. Tạp chí gồm 64 trang, kích thước: 18,5cm x 12,5cm. Trong bài xã luận với tiêu đề “Thương tiếc Chủ tịch Hồ Chí Minh” được in trong Tạp chí, có đoạn viết: “Chủ tịch Hồ Chí Minh là một nhà Mácxít lêninnít vĩ đại của phong trào cộng sản quốc tế và là người bạn chiến đấu kính yêu nhất của nhân dân Lào”.
Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh mang nét độc đáo riêng vì cho dù bút tích Người ghi rõ “Tuyệt đối bí mật”, nhưng đây là tài liệu được công bố rộng rãi nhất ngay từ những ngày đang tổ chức tang lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh. 50 năm kể từ ngày công bố bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đầu tiên và 30 năm từ ngày Di chúc của Người được tái bản và công bố toàn văn, được nhà xuất bản Sự thật ấn hành với số lượng lớn trên 100.000 bản, Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh được tái bản nhiều lần với số lượng lớn. Điểm lại những bản công bố lần đầu tiên Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh qua báo chí trong nước và nhiều tờ báo lớn trên thế giới cùng những ấn phẩm được phát hành trong và ngoài nước đang lưu giữ tại Khu di tích Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch, Cục Lưu trữ Trung ương và Bảo tàng Hồ Chí Minh, làm cho chúng ta càng hiểu hơn những giá trị to lớn và trường tồn của bản di chúc lịch sử và sống lại không khí đau buồn nhưng cũng rất đỗi tự hào của những ngày tang lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh, khi cả thế giới cùng với nhân dân Việt Nam ca ngợi và thương tiếc Người - vị lãnh tụ cách mạng vĩ đại của thế kỷ XX.
Chú thích:
1. Báo Nhân dân: số 5626, ngày 10/9/1969, Tr.3
2. Điếu văn của Ban chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam
3. Bài viết đã sử dụng một số thông tin của: Báo Nhân dân, Cơ quan Trung ương của Đảng Cộng sản Việt Nam: số 5626, ngày 10/9/1969; số 5627, ngày 11/9/1969 và các số ra từ ngày 4/9/1969 đến ngày 15/9/1969; Báo chí nước ngoài: Báo Lao động (Liên Xô), Báo Neues Deutschland (Đức), Báo L Humanité (Nhân đạo) (Pháp), Báo L Unita (Ý),.. .và một số ấn phẩm Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh phát hành ở nước ngoài đang lưu giữ tại Khu di tích Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch, Cục lưu trữ Trung ương và Bảo tàng Hồ Chí Minh.