Thông điệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh “Trong Liên Hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát”

Đặng Quang Huy

Phòng Sưu tầm, Kiểm kê, Tư liệu

Ngày 13/01/1947, Pôn Ra Mađiê (Paul Ra Madier) thay Lêông Blum làm Thủ tướng Chính phủ Pháp và tuyên bố trước Quốc hội: Không thể giải quyết vấn đề Đông Dương bằng vũ lực. Ông cử Bôlae (Bol Laert) làm Cao ủy Đông Dương thay Đô đốc Đác Giăngliơ.

Trước tình hình đó, Đảng Cộng sản Pháp ra Nghị quyết về chiến tranh Đông Dương “cần thiết hoàn toàn chấm dứt những hành động cừu nghịch ở Đông Dương, phải nối ngay những cuộc đàm phán với Chính phủ Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh…” Những nỗ lực vãn hồi hòa bình của Chủ tịch Hồ Chí Minh Trong thư chúc mừng Chính phủ mới của Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Chúng tôi mong Chính phủ Pháp đình chỉ ngay cuộc chiến tranh huynh đệ tương tàn này và tin rằng dù có nhiều khó khăn vẫn có thể giải quyết một cách hòa bình và công bằng”. Với những nỗ lực không mệt mỏi, ngày 18/02/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết thư gửi Chính phủ và nhân dân Pháp kêu gọi đình chỉ ngay “cuộc chiến tranh trái hiến pháp tai hại và không vinh dự này”. Tuy Người có nhân nhượng “muốn độc lập trong khối Liên hiệp Pháp” nhưng vẫn khẳng định lập trường: “Chúng tôi muốn hòa bình hợp công lý, làm vinh dự cho cả nước Pháp và nước Việt Nam”.

Ngày 21/3/1947, từ Chiến khu Việt Bắc, Đài tiếng nói Việt Nam truyền đi lời phát biểu của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “…Nhân dân Việt Nam chỉ mong muốn độc lập và thống nhất trong khối Liên hiệp Pháp. Chúng tôi cam kết tôn trọng quyền lợi kinh tế và văn hóa Pháp ở Việt Nam”.

Ngày 02/4/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng với 8 chiến sĩ bảo vệ do Người đặt tên: Trường - Kỳ - Kháng - Chiến - Nhất - Định - Thắng - Lợi đến Làng Xảo, Hợp Thành, Sơn Dương, Tuyên Quang. Người chủ trì Hội nghị cán bộ Trung ương Đảng để “bàn việc cụ thể hóa đường lối kháng chiến”.

Kiên trì mục đích hòa bình, nhân đạo ngăn chặn chiến tranh, Chính phủ ta gửi Thông điệp cho Bôlae vào ngày 25/4/1947 đề nghị hai bên ngừng bắn, gặp nhau lập lại hòa bình ở Việt Nam. Bôlae đã trả lời trên Đài phát thanh sẽ cử một phái viên đến gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh để chuyển thông điệp.

Hành trình của Pôn Muýt tới Thái Nguyên Đầu tháng 5/1947, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Hoàng Minh Giám gặp Trung tá Uyn Sơn thuộc Tổng Lãnh sự Anh ở gần cầu Đuống, hai bên đã có cuộc trò chuyện: Trung tá Uyn Sơn nói: Ông có nhớ Pôn Muýt (Paul Must) không? (người có dịp gặp ông ở Hà Nội và tiếp kiến Chủ tịch Hồ Chí Minh trước ngày 19/12/1946 đã theo ông tới bên kia cầu Đuống). Ông ấy tha thiết muốn gặp ông.

Vừa lúc đó, Pôn Muýt tới và nói: Tôi muốn gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tôi được ủy nhiệm chuyển trực tiếp đến Chủ tịch Hồ Chí Minh một thông điệp của Cao ủy Bôlae. Tôi sẽ báo cáo với Hồ Chủ tịch và trả lời Cao ủy Bôlae về quyết định của Người. Pôn Muýt trao đổi quy ước liên lạc: Có thể liên hệ với tôi bằng điện đàm1.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nhận định: “Cuộc gặp này không mang lại kết quả gì đâu. Nhưng cần cho phái viên Pháp thấy quyết tâm chống xâm lược của Chính phủ và nhân dân Việt Nam để Bôlae và Bộ Tham mưu của chúng biết”2. Người cử Luật sư Phan Mỹ, Chánh Văn phòng Phủ Chủ tịch đi đón phái viên Pôn Muýt. Bác nhắc Phan Mỹ, để giữ bí mật đi đêm, ngày nghỉ cho họ thấy nhân dân ta sản xuất, buôn bán, làm ăn đều chuyển sang thời chiến, sẵn sàng chiến đấu. Còn ông Giám chọn một địa điểm ở Thị xã Thái Nguyên để tiếp phái viên vào một buổi tối, giản dị nhưng văn minh lịch sự như hồi ở Hà Nội.

Pôn Muýt sinh năm 1902, học ở Hà Nội, thành viên của trường Viễn Đông Bắc Cổ từ năm 1926 đến đầu những năm 1940 là giáo sư Khảo cổ. Năm 1945 ông là phái viên của Đờ Gôn đến Việt Nam và từ năm 1945 đến năm 1947 ông là Cố vấn chính trị của P.Lơcơléc bên cạnh Đô đốc Đác Giăngliơ. Pôn Muýt biết cả chữ Hán Nôm và thông thạo tiếng Việt, môi trường văn hóa - xã hội Việt Nam.

Khoảng 13 giờ chiều ngày 10/5/1947, Pôn Muýt cầm cờ trắng từ phía Nam cầu Đuống cùng hai người đi sang. Phan Mỹ và hai dân quân đi đến. Từ ngã ba Cầu Đuống, Phan Mỹ chỉ con đường số 1 và số 3 bị phá, nói không có xe đưa ông ta đi. Phan Mỹ cùng hai dân quân và phái viên Pháp đi bộ 7 km. Pôn Muýt được đưa tới một nhà nhỏ, có hai cái chõng tre. Phan Mỹ nói: Đây là vùng chiến sự dễ lan đến, nhân dân tối mới về làm đồng ruộng, mời ông nghỉ, tối ta sẽ đi.

Gần trung tuần tháng 5 đã vào mùa Hè, có trăng khuyết không đến nỗi tối, nên phái viên Pháp thấy có nhiều bóng người quanh làng và nơi xa xa đang làm việc cần mẫn trên cánh đồng như không hề sợ hãi chiến sự lan đến. Đến 1 giờ đêm, Phan Mỹ cùng Pôn Muýt nghỉ tại ngôi nhà đầu làng, hai người giúp việc ngủ chỗ khác. Buổi sáng, một bác nông dân đưa Pôn Muýt đi rửa mặt và tắm ở một bể nước cạnh nhà, tuy đơn sơ vách nứa nhưng sạch sẽ, bên cạnh là nhà vệ sinh. Rồi ông được dẫn ra vườn trồng cây ăn quả có cả hầm tránh máy bay. Pôn Muýt thấy thanh niên đang tập quân sự ngoài sân đình. Đến trưa, chủ nhà mang đến mấy bắp ngô và nước, ngô luộc nóng hổi mời đồng chí Phan Mỹ và khách.

Pôn Muýt thấy hoạt động của dân chúng vẫn nhộn nhịp, hình thành những khu phố mới cạnh đường, qua cách ăn mặc biết ngay người Hà Nội, có cả hàng hóa, cơm phở v.v… thấy cả đoàn xe thồ hàng bao nặng hai bên, có lẽ là gạo và muối, tới ngã ba đường dừng lại đợi bộ đội hành quân qua rất lâu. Pôn Muýt được Phan Mỹ đưa tới một ven đô thị, có nhiều nhà tre nứa lợp lá cọ. Nhà nào cũng có đèn thắp sáng bán hàng, đông người đi lại mua bán y như những khu phố ngoại thành Hà Nội (mãi sau này ông ta mới biết là Thị xã Thái Nguyên).

Chúng tôi muốn hòa bình trong độc lập, tự do Các chiến sĩ công binh dựng một nhà bốn mặt che kín bằng vải bạt dưới tán cây xanh tại một phố vắng trong ba giờ đồng hồ trước khi Pôn Muýt đến. Nhà chia làm hai phòng, một phòng rộng để Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Hoàng Minh Giám tiếp đón phái viên Pháp, một phòng nhỏ hơn đủ tiện nghi để bộ phận lễ tân làm việc.

Công tác bảo vệ trên đường đến Thị xã Thái Nguyên cũng như địa điểm gặp gỡ được lực lượng bảo vệ phối hợp triển khai đề phòng tình huống xấu có thể xảy ra. Buổi chiều, các đồng chí Kháng (Hoàng Hữu Kháng), Định (Võ Viết Định) và Lợi (Trần Định) bảo vệ Bác từ ATK về Thị xã Thái Nguyên.

Khoảng 9 giờ tối ngày 12/5/1947, chiến sĩ cảnh vệ mở cửa phòng khách để đồng chí Phan Mỹ và Pôn Muýt vào gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh. Dưới ánh đèn măng sông, Pôn Muýt xúc động bắt tay Chủ tịch Hồ Chí Minh. Người có gầy đi nhưng vẫn giản dị và lịch sự như trước đây ông ta đã được gặp tại số 12 phố Ngô Quyền, Hà Nội.

Sau khi thăm hỏi khách đường xa chắc mệt mỏi, Chủ tịch Hồ Chí Minh mời Pôn Muýt uống nước chè đường (một đặc sản nổi tiếng của Thái Nguyên) cho lại sức rồi hỏi: Ông chuyển cho tôi bức hoàng điệp của ông Bôlae?

Pôn Muýt cảm ơn Chủ tịch Hồ Chí Minh vui lòng tiếp ông và xin phép đọc thuộc lòng bản thông điệp (không có văn bản) của Cao ủy Pháp Bôlae trả lời thư đề nghị ngừng bắn của Chính phủ ta đến ngày 25/4/1947 Bôlae đặt ra bốn điều kiện cho ngừng bắn: 1)  Quân đội Việt Nam phải nộp vũ khí cho Pháp. 2)  Quân đội Pháp được quyền đi lại tự do trên đất nước Việt Nam. 3)  Chính phủ Việt Nam phải trả lại cho Pháp tất cả những người bị bắt (mà họ gọi là con tin). 4)  Chính phủ Việt Nam phải trao trả cho Pháp tất cả những người nước ngoài (người Nhật và Pháp) chạy sang phía Việt Nam.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nghiêm nét mặt, ôn tồn hỏi: - Ông Pôn Muýt, tôi biết ông đã tham gia cuộc kháng chiến chống Hítle của nhân dân Pháp, điều đó có đúng không? - Thưa Chủ tịch đúng. - Vậy nếu ở địa vị tôi, ông sẽ có thái độ thế nào với bản thông điệp của ông Bôlae? Ông có thể chấp nhận những điều kiện đó không?

Nhà Khảo cổ học Pôn Muýt lúng túng như đứng trước tầng văn hóa mới phát lộ mà chưa định được niên đại.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nói tiếp: Tôi nghe nói ông Bôlae cũng tham gia cuộc kháng chiến chống Hítle và có thành tích. Những điều kiện ông ấy đưa ra để ngừng bắn có ý nghĩa gì?

Có nghĩa ông ấy đòi chúng tôi phải đầu hàng? Lại còn liên quan đến người nước ngoài đứng trong hàng ngũ kháng chiến Việt Nam chống thực dân. Phải là con người hèn mạt mới chấp nhận điều đó. Nếu chấp nhận chúng tôi sẽ là hèn nhát? Trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát.

Pôn Muýt im lặng, gật đầu tỏ ý đồng tình, rồi nói: Tôi hiểu, thưa Chủ tịch tôi hiểu… Thế rồi ông ta không nói tới bản thông điệp nữa. Bác giải thích về lập trường của Chính phủ và nhân dân ta, yêu chuộng hòa bình, muốn có quan hệ với nhân dân Pháp, nhưng lại kiên quyết kháng chiến để bảo vệ độc lập và thống nhất của tổ quốc mình.

Pôn Muýt thừa nhận rằng đó là những tình cảm và ý chí chính đáng, hứa sẽ báo cáo Cao ủy Bôlae những ý kiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Pôn Muýt xúc động thực sự. Ông chúc sức khỏe Bác, rồi nói: - Thưa Chủ tịch, như vậy là chiến tranh vẫn tiếp diễn. - Chúng tôi muốn hòa bình, nhưng không phải là hòa bình với bất cứ giá nào, mà phải là hòa bình trong độc lập, tự do.

- Xin Chủ tịch hãy dũng cảm (Ducourage Monsicur Le President) Bác đáp lại: Luôn luôn, tất nhiên (TouJourse! Naturel Lement).

Các đồng chí phục vụ bưng ra sâm banh để Chủ tịch Hồ Chí Minh mời khách uống. Pôn Muýt uống cạn ly, chia tay, rồi khuất vào bóng đêm.

Lúc đó khoảng 1 giờ sáng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đi xe con về cơ quan Bộ Ngoại giao ở Sơn Dương. Xe đi đến Đèo Khế (Đại Từ) thì trời sắp sáng, Bác bảo đi bộ vì đi xe máy bay địch dễ phát hiện.

Cao ủy Pháp Bôlae và Bộ Tham mưu nghe Pôn Muýt báo cáo tỷ mỷ cuộc tiếp kiến với Chủ tịch Hồ Chí Minh, đến đoạn: “Tôi nghĩ rằng trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát”, mọi người đều thấy Chủ tịch Hồ Chí Minh coi trọng Liên hiệp Pháp, còn Bôlae lặng người vì hổ thẹn.

Đánh Pháp bằng trí tuệ của nhân dân Việt Nam Bốn ngày sau, ngày 15/5/1947 Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì phiên họp Hội đồng Chính phủ tại Sơn Dương để bàn về vấn đề ngoại giao với Pháp sau cuộc hội kiến giữa Người với Pôn Muýt. Ngày 20/5/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng 8 chiến sĩ bảo vệ, giúp việc đến Đồi Khau Tý, xã Điềm Mạc thuộc An toàn khu của Trung ương tại Định Hóa. Tại đây, Người chủ trì họp Ban thường vụ Trung ương Đảng, ra chỉ thị “Phá tan cuộc tấn công mùa Đông của giặc Pháp” lên căn cứ địa Việt Bắc (tháng 10/1947). Ngày 25/5/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh có ‘Thư gửi đồng bào”. Sau khi nêu “người Pháp đổ máu đã nhiều, dân ta hy sinh cũng không ít”, Bác khẳng định thiện chí hòa bình, tự do, thống nhất của Chính phủ ta, song bị bọn quân phiệt thực dân Pháp “quen thói bất nhân, vô lễ, khinh miệt bộ đội và nhân dân ta, đòi chúng ta phải đầu hàng”, Người kêu gọi “Mỗi công dân phải là một chiến sĩ, mỗi làng phải là một chiến hào”.

Cũng cần phải nhắc lại, năm 1946 Chủ tịch Hồ Chí Minh là thượng khách của Chính phủ Pháp.

Người họp báo hai lần ở lâu đài Royal Monceau, Paris. Một nhà báo Pháp đã hỏi: - Thưa Chủ tịch, Chủ tịch tuyên bố nếu Pháp cố tình chiến tranh xâm lược thì quyết định lại chứ không sợ? Vậy Chủ tịch đánh bằng gì?

- Chủ tịch Hồ Chí Minh đáp lại đanh gọn: “Đánh bằng trí tuệ của nhân dân Việt Nam”.

Từ câu nói ở Thủ đô Paris của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân Việt Nam đã biến thành bài học nhớ đời cho quân viễn chinh Pháp ở Chiến khu Việt Bắc.

Qua khoảng thời gian 78 năm (1947 - 2025), tốc độ tăng trưởng nhanh của đô thị trẻ không dễ gì cho việc tìm ra nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh ra lời hịch “trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát”. Vậy thì địa điểm xưa Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp Pôn Muýt nay ở phố, phường nào của Thành phố Thái Nguyên? Thời điểm đó, các đồng chí Phan Mỹ, Hoàng Minh Giám… được quán triệt nhiệm vụ tuyệt đối bí mật để làm tốt công tác bảo vệ cuộc gặp gỡ diễn ra tuyệt đối an toàn.

Ban Quản lý Di tích và Danh thắng tỉnh Thái Nguyên đã tổ chức Tọa đàm về sự kiện này và tìm địa điểm di tích trên. Qua các nguồn tư liệu và khảo sát điền dã dấu tích nơi diễn ra cuộc gặp gỡ giữa Chủ tịch Hồ Chí Minh với Pôn Muýt tối ngày 11/5/1947, nhận định: Năm 1947 tiêu thổ nhà cửa, đường, cầu, cống của Thị xã Thái Nguyên để ngăn bước tiến của địch, còn sót lại ngôi nhà một tầng của một viên Quan Ba Pháp, phía sau là Câu Lạc bộ sĩ quan Pháp, có nhiều cây to, hiện nay là khu vực trung tâm dịch vụ thi đấu thể dục thể thao, có thể là nơi Bác tiếp Pôn Muýt. Còn địa điểm nhà ông Nghị Vũ xưa ở gần khu nhà 5 tầng, gần đường tròn hiện nay, hoặc địa điểm rạp chiếu bóng ngoài trời còn nhà xây, ít cây to, khó có thể là nơi Bác tiếp Pôn Muýt. Thông tin này cần được tìm hiểu, nghiên cứu kỹ, góp phần minh chứng cho một sự kiện lịch sử gắn liền với thông điệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh “trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát”.

Ghi chú:

1. Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Chiến đấu trong vòng vây, Tổng tập hồi ký, Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội 2006, trang 435.

2. Hoàng Minh Giám - Đánh bằng trí tuệ của nhân dân Việt Nam, Tạp chí Xưa và Nay, số 267, tháng 9/2006.